Итэҕэл: иконаҕа — сахалыы өйдөбүллэр

«Если Бога нет, то все позволено»
Ф.Достоевскай.

Бастакы, ааттыын бастакы. Күндү ааҕааччыларбар бүгүн билиһиннэрээри, кэпсээри олорор геройум, ураты дьарыктаах биир дойдулаахпыт, Арассыыйа худуоһунньуктарын Союһун чилиэнэ, реставратор, биллэр икона суруйааччы (иконописец) Ирина Тимофеева иконаҕа аан бастаан сахалыы өйдөбүллэри киллэрдэ.

Саҥаны саҕалааһын, этэргэ дылы, тоҥуу хаарга бастакынан суолу тэлии, хаһан баҕарар уустуктардаах буолар. Буолаары буолан, иконаларга, Таҥара күлүгэр атын хайа да омук өйдөбүллэрэ киллэриллэрэ иликтэр. Бу улахан итэҕэлгэ саҥа сүүрээн киириитэ, биһиги норуот инники олоҕор-дьаһаҕар суолтата, оруола олус бөдөҥ дии саныыбын.

Бу түгэни кэтэһиннэрдэҕэ

Бу күһүн Ирина Ильинична Москваттан дойдутугар кэлэ сырыттаҕына, бириэмэ болдьоһон, атах тэпсэн олорон кэпсэппиппит. Дьиҥэ, Ирина туһунан суруйуохпун баҕарбытым ыраатта. Хас да сыллааҕыта ол туһунан эдьиийигэр Марина Ильиничнаҕа этэн турардаахпын. Ол эрээри ити эрдэ кыайан табыллыбатаҕа. Туохха барытыгар кэм-кэрдии баар дииллэр. Ол чахчы. Үрдүкү күүс бу биһиги норуокка суолталаах түгэни кэтэһиннэрбит, күүттэрбит эбит.
Кини ити кэмҥэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бүтэйдээх бөһүөлэгэр баар Таҥара дьиэтин 200 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан биллэр-көстөр уопсастыбаннай-политическай деятель Афанасий Васильевич Мигалкин сүбэтинэн-аматынан Абалаах Боҕоруодьуссатын иконатын уруһуйдаан, бэлэхтээбитэ. Дьэ бу Таҥара күлүгэр аан бастаан сахалыы өйдөбүллэр, сэргэ, оһуор-мандар киллэриллибиттэрэ. Боҕоруодьусса сахалыы мөссүөннэммитэ.

Биллэн турар, маннык сүдү саҕалааһыҥҥа биир эрэ киһи кыттыгастаах буолбат… Ыллыҥ да, Таҥара күлүгэр сахалыы өйдөбүллэри киллэрэн кэбиһэр кыаллыбата биллэр. Маны өйдүүр, өйүүр дьон баар буоллахтарына, уонна кылаабынайа Үрдүкү күүс көҥүллээтэҕинэ эрэ ситиһиллэр дьыала. Дьокуускайдааҕы уонна Ленскэйдээҕи архиепископ Роман бу дьыаланы тута сөбүлээбитэ, өйөөбүтэ уонна былаҕастабыы гыммыта. Биһиги кэккэбититтэн туораабыт Дьокуускайдааҕы уонна Ленскэйдээҕи архиепископ Зосима эмиэ биһиги норуокка олус чугаһа.

Ол курдук, Сунтаар уонна Бүтэйдээх Таҥараларын дьиэлэрэ сахалыы оһуордаахтар-мандардаахтар.

Ирина Ильинична 2023 сыл ахсынньытыгар Дьокуускайга «Славим Рождество твое на земле Олонхо» диэн «Үрдэл» арт-галереяҕа бастакы персональнай быыстапкатын тэрийбитэ. Дойдубутугар маннык быыстапкалар тэриллэр буолбуттара уонтан тахса эрэ сыл буолла.

Билигин Ирина бары сөбүлүүр сибэтиэйбит Матрона Московскаяны саха дьоно таптыыр сибэккибит сардааналар фоннарыгар уруһуйдуу сылдьар. Бу Таҥара күлүгэ үгүс кыһалҕалаахха туһалыа турдаҕа…

Өссө 17 үйэҕэ Голландия живопиһа Ян Вермеер «Девушка с жемчужной сережкой» диэн аан дойдутааҕы шедеврын «Девушка с якутской сережкой» диэн сахалыы ытарҕа кэтэрдэн, уруһуйдаабыта дьон-сэргэ болҕомтотун тардыан тардар.

Ирина Ильинична айанньыт Дугуйдаан Винокуровка үрүмэччи маҥан аты уруһуйдаан бэлэх уунан турардаах.

Далааһыннаах көрүүлээх дьоммутун, барыларын холбуур биир сүрүн уратылаахтар. Ити уратылара — кинилэр төһөнөн талааннаахтарый, өркөн өйдөөхтөрүй даҕаны — соччонон угуттанан тахсыбыт өҥ кырыстарыгар — төрөөбүт дойдуларыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр курдаттыы тардыһыылаахтарыгар, бэриниилээхтэригэр сытар.

Сэһэргэһиибитин «иконаны суруйар, көннөрү хартыынаны уруһуйдууртан туох уратылааҕый» диэн ыйытыыттан саҕалаабытым.

— Уратыта элбэх буоллаҕа. Көннөрү хартыына түргэнник оҥоһуллар. Оттон иконаны уһуннук уруһуйдуугун. Айыы Тойон Таҥараттан көҥүл көрдөһөҕүн. Биир иконаны икки сыл уруһуйдаабытым. Таҥара дьиэтигэр элбэхтэ хонооччубун, үлэбин ситэрээри-хотороору.

Иконаны уруһуйдуоҥ иннинэ элбэх литератураны ааҕаҕын. Турукка киирэҕин. Олох туспа, ураты эйгэ, — диэн кэпсээнин саҕалаабыта Ирина Ильинична.

Үрдүк сыанабыл

Ирина 1984 сыллаахха Курашов аатынан Чурапчытааҕы орто оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити сыл Ленинградка Герцен аатынан Судаарыстыбаннай институкка литературнай факультекка үөрэнэ киирбитэ. Ол эрээри бу киниэнэ буолбатаҕын эрдэ сэрэйбитэ. Үөрэҕин быраҕарга күһэллибитэ. Аҕата кыыһын быһаарыныытын, биллэн турар, сөбүлээбэтэҕэ. Ира чугас киһитигэр «хайаан да үрдүк үөрэхтэниэм» диэн тылын биэрбитэ. Дойдутугар Чурапчыга төннөн кэлэн аптекаҕа үлэлээбитэ.

«Бүргэһи хааһахха хаайбаккын» диэн этэллэр. Илиитигэр дьоҕурдаах кыысчаан Суриков аатынан художественнай институкка көҥүл истээччинэн үөрэнэ киирбитэ. Ирина үөрэнэ-үөрэнэ Москва балыыһатыгар үлэлээбитэ. Манна икки сыл устата үөрэммитэ.

1989 сыллаахха икона суруйар курсу үөрэнэн бүтэрбитэ. Оттон 1993 сыллаахха икона реставрациялыыр курска үөрэммитэ. Ол кэнниттэн М.А. Шолохов аатынан Москватааҕы университет художественнай-графическай факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ. Амарах аҕатыгар эппит тылын толорбута.

1993 сылтан саҕалаан Патриарх Алексей II былаҕастыбыы гынан, «Русская икона» диэн Москватааҕы кииҥҥэ үлэлии киирбитэ. Ирина нөҥүө сылыгар Петр уонна Павел Таҥараларын дьиэтигэр сүрэхтэммитэ.

— Ийэм да, аҕам да Айыы Тойон Таҥараҕа чугас этилэр. Ийэм сибэтиэй Матрона Московскаяны, аҕам Илья бороруогу наһаа сөбүлүүллэрэ. Дэлэҕэ аҕам кини аатын сүгүө дуо? Онон итэҕэлгэ чугас дьоммут, — диэн Ирина кэпсээнин салҕаабыта.

Ирина Ильинична бу эйгэҕэ 33 сыл устата үлэлээтэ. Барыта 100-кэ иконаны уруһуйдаата. Ити үлэлэр үгүс сыраны эрэйэллэрин, киһи сэрэйэр эрэ. Кини уруһуйдаабыт иконалара Арассыыйа православнай храмнарыгар, кыраныысса тас өттүгэр Цюрихха, Майами, Массачусетс штаттарыгар, Казахстаҥҥа тураллар. Ирина үлэлэрэ элбэхтик быыстапкаларга кыттыыны ылаллар. Ол курдук, Третьяковскай галереяҕа, Москва куорат историятын, Христос Спаситель Таҥаратын дьиэтин түмэллэригэр, Армения, Белоруссия посольстволарыгар, о.д.а. сирдэргэ.

Кинини Патриарх Алексей II грамотанан наҕараадалаан турардаах. Бу — үрдүк сыанабыл. Маннык үрдүк наҕараадаҕа мээнэ киһи тиксибэт. Ирина — норуоттар икки ардыларынааҕы «Христианское искусство» каталокка мэлдьи үлэлэрэ киллэриллэллэр.

Кини иконалары суруйуулары таһынан, реставрациянан дьарыктанар. Ирина Москваҕа Илья Бороруок Таҥаратын дьиэтигэр иконалары, Боҕоруодьусса Таҥаратын дьиэтин чөллөрүгэр түһэриигэ кыттыыны ылбыта. Иконаны суруйарга дьону үөрэтэ сылдьыбыта.

Ирина Ильиничнаттан «Духуобунай аҕаҥ ким буоларый?» — диэн ыйыппытым. Кини: «Духуобунай аҕабынан протоирей Николай Дмитриев буолар. Амарах аҕам Илья Иванович Тимофеев биһиги кэккэбититтэн туораабыт сылыгар, 1999 сыллаахха кинини кытта билсибитим. Ыарахан кэммэр маннык үтүө-мааны киһини ыыппытыгар Айыы Тойон Таҥарабар махтанабын», — диэн эппитэ.

Киниэхэ илиитигэр талаан мээнэҕэ сыстыбатаҕа. Иһирэх ийэтэ Ирина Кузьминична норуот маастара этэ. Илин кэбиһэргэ тиийэ оҥороро.

 Үлэбин мэлдьи өйүүр дойдум дьонугар, аймахтарбар, Сахабыт сирин епархиятыгар, «Үрдэл» галерея, өрөспүүбүлүкэ худуоһунньуктарын Союһун салалталарыгар, «Офсет» фирма үлэһиттэригэр, суруналыыстарга, Владыка Ромаҥҥа, Афанасий Мигалкиҥҥа, Юрий Спиридоновка, Ольга Скориковаҕа махталбын тиэрдэбин.

Сахалар бу искусство көрүҥэр үөрэнэн, дойдубутугар баар Таҥара дьиэлэригэр биһиги норуот суруйбут иконалара туруохтарын, баар буолуохтарын баҕарабын, — диэн Ирина Ильинична кэпсээнин түмүктээбитэ.

Итэҕэл куһаҕаҥҥа үөрэппэт. Итэҕэллээх уонна итэҕэйэр киһи үтүө майгылаахтык олорор. Итэҕэлэ суох норуот суох, итэҕэлэ суох омук уһун үйэлэммэт. Үгүс биллэр политиктар, биллиилээх дьон доҕордоһор Тензин Гьятсо Далай Лама ХIV: “Итэҕэллэр уратылара үгүс. Ол эрээри кинилэр сыаллара биир — ол киһи быһыытынан: таптыыр, бырастыы гынар, гыннарар, бэйэ-бэйэҕэ кыһаллар, көмөлөсүһэр, аһынар хаачыстыбалары сайыннарыы”, — диэн этэн турардаах.

Таҥара күлүгүн суруйууга киһи эрэ барыта кыайан ылсыбат дьыалата. Үөһэттэн айдарыылаах эрэ дьон ити сүдү үлэлэри кыайан эрдэхтэрэ. Биһиги биир дойдулаахпыт Ирина Ильинична Тимофеева бу сэдэх идэни баһылаабыта, ити эйгэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьара, иконаҕа сахалыы өйдөбүллэри аан бастаан киллэриитэ киэн туттунууну үөскэппэт буолуоҕун табыллыбат.

Людмила НОГОВИЦЫНА