Быйыл Томтордооҕу кыраайы үөрэтэр түмэлгэ «Дойдум дьоно» диэн бырайыак үлэлии турар. Ол чэрчитинэн «Өймөкөөн» сопхуоска бииргэ үлэлээбит ытык-мааны дьоммун санаан, кинилэр тустарынан ахтыы суруйарга сананным.
Биһиги, Томтор орто оскуолатын бастакы бүтэрээччилэрэ, 1970 сыллаахха кылааһынан «Өймөкөөн» сопхуоска икки сылга үлэлии хаалбыппыт. Ол курдук В.И. Ленин 100 сааһын туолбут үбүлүөйдээх сылыгар сопхуос комсомольскай сэкирэтээрэ Мария Дмитриевна Данилова аҕытаассыйатынан, от ыйыттан «Оскуола-үлэ-ВУЗ» диэн дэбиистээх үлэҕэ киирбиппит.
Мин уонна Валя Егорова саһыл пиэрмэтигэр үлэбитин саҕалаабыппыт. Пиэрмэҕэ түөрт саһылдьыт уонна ас астааччылар бааллара. Саһыл пиэрмэтин Ульяна Деомидовна Слепцова салайара. Иккис сылбытыгар Өймөкөөнтөн саһыл пиэрмэтин көһөрөн аҕалбыттара, саһыл төбөтө элбээн икки саһыл көрөөччү эбии көрүллүбүтэ. Биһигини кытта, Егор Семенович Винокуров, Матрена Матвеевна Заболоцкая, Петр Павлович Сивцев, Евдокия Дмитриевна Белолюбская, Илья Николаевич Сивцев, Пелагея Даниловна Сивцева үлэлээбиттэрэ.
Сопхуос дириэктэринэн Иван Семенович Сивцев 1970 с. үлэлээбитэ. Кини иннинэ С.Д. Прокопьев этэ. Прокопьевтар орто кыыстара Карамила биһигини кытта бииргэ оскуоланы бүтэрэн, кэлин дьонун кытта дойдуларыгар көспүттэрэ.
Мин саһыл пиэрмэтигэр үлэлии сырыттахпына, кылаабынай зоотехник Власий Степанович Березкин ыҥыран ылан: “Эн зоотехник идэтигэр кэтэхтэн үөрэнэ сылдьар эбиккин, онон биһиэхэ кэлэн үлэлээ”, — диэн этии киллэрбитэ.
Онтон ыла 1977 сылтан сопхуос киин аппараатыгар салайар эйгэҕэ уонча сыл үлэлээбитим. Сопхуос түөрт салаалаах улахан хаһаайыстыба этэ. Маҥнай үлэлиирбэр хайдах эрэ толлорум, билигин санаатахха, кинилэр оччолорго 40-50 саастара эбит. Билсэн, үөрэнэн, кинилэртэн өйөбүл ылан, эдьиий-убай курдук буолбуппут.
Иван Семенович Сивцев — Анна Павловна Гермогенова уола, эдьиийэ Татьяна Даниловна уһуннук «Продснаб» начаалынньыгынан үлэлээбитэ, быраата Валерий Семенович сопхуоска мэхинисээтэринэн, кэлин оһоллонон баран, нуорма быһааччынан үлэлээбитэ. Балта Маргарита Семеновна дьахталлартан соҕотох элиэктирик этэ.
Иван Семенович борустуой майгылаах, дьону өйдүүр, өйүүр, үлэни сатаан аттарар, тэрийэр дьоҕурдаах этэ. Кини салайар кэмигэр «Өймөкөөн» сопхуос ынах сүөһүнү, сылгыны, табаны иитиинэн, сымнаҕас көмүһүнэн — түүлээҕинэн дьарыктанан, хоту оройуоннар ортолоругар сылтан сыл көрдөрүүтэ тупсан, эти, үүтү баалабай оҥоруута элбээн, биэс күннээх сорудахтарын толорон, үлэ-хамнас тэтимнээхтик барара.
Баартыйа кэмитиэтин сэкэритээринэн: Александр Васильевич Местников, Афанасий Афанасьевич Ноттосов, Николай Николаевич Неустроев, оттон оробуочай кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн: Никифор Петрович Протопопов, Тимофей Тимофеевич Дягилев, Климент Семенович Винокуров – үлэлээбиттэрэ.
Кылаабынай зоотехник Власий Степанович Березкин салайыытынан сопхуоска племенной үлэ күүскэ барбыта. Томторго ынах сүөһүгэ племенной ядрону (тутаах селекционнай бөлөх) тэрийэн, оттон Балаҕан тиэрбэһигэр племенной сылгылары иитиигэ зоотехниктар: Екатерина Степановна Сивцева, Арсен уонна Пиик Семенович Заболоцкайдар, Василий Иннокентьевич Заболоцкай, Ульяна Деомидовна Слепцова — үгүс сыраларын биэрбиттэрэ. Екатерина Степановналыын, Ульяна Деомидовналыын сопхуоска өр сылларга бииргэ алтыһан үлэлээбиппит. Кинилэр уопуттарын атастаһан, билиилэрин көрдөрөн, сүбэлээн-амалаан, миэхэ өйөбүл, күүс-көмө буолбуттара. Ульяна Деомидовна сайаҕас, элбэх кэпсээннээх, дьону кытта (билбэт да киһитэ суоҕа) уопсай тылы түргэнник булара. Биэнсийэҕэ тахсан баран, сопхуоска ыстатыыстыгынан (статистик) үлэлээбитэ.
Екатерина Степановна аҕыйах саҥалаах, кими да кытта этиспэт, сөбүлээбэтэҕинэ көхсүн этитэн эрэ кэбиһэрэ. Кини үлэтигэр наһаа эппиэтинэстээх, дьону сатаан үлэлэтэр дьоҕурдаах, сэмэй үлэһит этэ. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга үтүөлэрин иһин Саха сиригэр бастакылар ортолоругар зоотехник идэлээх «Бочуот знага» уордьан хабалыара буолбута.
Кылаабынай бухгалтер — Гаврил Гаврильевич Березкин, солбуйааччыта — Ульяна Иннокентьевна Атастырова, кылаабынай бэтэринээр быраас — Василий Семенович Яковлев, солбуйааччыта — Елена Тимофеевна Винокурова, кылаабынай экэнэмиис Иван Платонович Егоров, экэнэмиистэр-Николай Константинович Егоров, Василий Иннокентьевич уонна Василий Матвеевич Заболоцкайдар үрдүк таһымнаахтык үлэлээбиттэрэ.
Тутуу кылаабынай инженерэ Константин Семенович Ефимовы кытта биир сүбэнэн мэхэнисээссийэ бары салаатыгар Иван Степанович Готовцев, Прокопий Михайлович Егоров, Климент Семенович Винокуров, Петр Константинович Винокуров үлэлииллэрэ. Бары учаастактар, пиэрмэлэр убаҕас оттугунан хааччыллаллара, ыанньыксыттар автодойканан ыыллара, сүөһүлэри автопоилканан уулаталлара, ноһуому ТСН көмөтүнэн таһаараллара.
Булт испэсэлииһинэн (охотовед) Валерий Николаевич Баромхеев уонна Михаил Иванович Андреев, табаар атыытын испэсэлииһинэн (товаровед) Вера Семеновна Сивцева, радиһынан Фекла Романовна Скрыбыкина, тутуу үлэтин дьаһайааччынан (прораб) Семен Семенович Кондаков, оттон тутууну салайар маастарынан Павел Алексеевич Сивцев үлэлииллэрэ. Христина Григорьевна Иванова уонна Пелагея Иннокентьевна Посельская — бэтэринээринэй эмтиэкэ үлэһиттэрэ этилэр.
Управляющайдарынан Арсен уонна Пиик Семенович Заболоцкайдар, Николай Афанасьевич Старков, Дмитрий Семенович Егоров өр сылларга үлэлээбиттэрэ. Альбина Васильевна Ефимова, Надежда Егоровна Ковлекова, Татьяна Афанасьевна Трифонова, Иосиф Михайлович Болотуров — эдэр зоотехниктар, Зоя Павловна Дьячковская, Мария Егоровна Старостина, Мария Гаврильевна Ефимова, Ольга Семеновна Заболоцкая, Клара Николаевна Кривошапкина, Марианна Дмитриевна Таркова – бэринээринэй испэсэлиистэр этилэр. Оттон Валерий Иванович Сивцев, Петр Иванович Крылов, Петр Петрович Егоров, Николай Николаевич Попов биригэдьииринэн үлээбиттэрэ.
Тэрилтэлэргэ «Хаһаайка» диэн таһаҕас массыыналара сүүрэллэрэ, онно Үчүгэйгэ – Або Петрович Барахов, Өймөкөөҥҥө – Гаврил Семенович Аммосов, Сордоҥнооххо Василий Ильич Заболоцкай суоппардаабыттара. Уу баһар массыына суоппардарынан Томтор бөһүөлэгэр — Михаил Петрович Морозов, Өймөкөөҥҥө Олег Николаевич Васильев үлэлээбиттэрэ. Оччолорго уу таһыыта, бары пиэрмэлэри уунан хааччыйыы тыын боппуруос буолара. Кинилэр салайааччылар уҥа илиилэрэ, дьиҥнээх ыксаллаах быһыы-майгы үлэһиттэрэ этилэр.
Дьэ, маннык кыһамньылаах, салайар дьоҕурдаах, тулуурдаах, эйэҕэс кэлэктиибкэ киирэн үлэлээбитим…
(Салгыыта кэлэр нүөмэргэ ааҕаарыҥ)
Виктория Егоровна
СКРЫБЫКИНА, зоотехник,
РФ үлэтин бэтэрээнэ,
Томтор бөһүөлэгин олохтооҕо