(Салгыыта. Инникитин хаһыат 48-с №-гэр ааҕыҥ)
Сопхуоска бөдөҥсүтүү үлэтэ баран, ыанар ынахтар туспа, субан сүөһүнү туспа тутар буолбуппут. Салаа аайы хомсомуол эдэр ыччатын кэлэктииптэрэ (КМК) тэриллэн үлэлээбиттэрэ. Ол курдук Бүгүйэх, Балаҕан, Кусумпа, Үчүгэй пиэрмэлэригэр субан сүөһүлэри кыстыкка туруоруу саҕаламмыта.
Кыһынын ыччат кэлэктиибигэр үксэ уолаттар үлэлииллэрэ. Ыччат сүөһүнү көрүүгэ настаабынньыктарынан: Егор Гаврильевич Винокуров, Иван Егорович Тоскин, Анна Иннокентьевна Егорова, Мария Дмитриевна Сахареева, Зинаида Ивановна уонна Анна Иннокентьевна Заболоцкаялар — салайыыларынан бастыҥ кэлэктииптэр үлэлээбиттэрэ. Ньирэй көрөөччүлэр настаабынньыктара: Мария Григорьевна Винокурова, Ульяна Николаевна Кривошапкина, Мария Семеновна Сивцева, Авдотья Семеновна Березкина уо.д.а. — холобур буолаллара. Сайын сайылыктарга: Балаҕан, Бүгүйэх сайылыга, Айаан Күөл, Кэрбэс, Ураһа, Умсаахтаах, Алаас — КМК ыччаттара көхтөөхтүк үлэлииллэрэ. Сопхуос үрдүнэн күҥҥэ ГМЗ (молоканкаҕа) күҥҥэ 9-12 туоннаҕа тиийэ ыаммытынан үүтү туттарыллара.
Звероферма кэлэктиибэ, 1990 с.
Сопхуос үлэһиттэрэ үлэлиир усулуобуйаларын тупсарыыга социалистическай куоталаһыыны киэҥник тэнитэн ыытарга дириэксийэ үлэһиттэрэ элбэх сыраларын, сатабылларын уурбуттара. Үлэ кэлэктииптэригэр бастыҥ «маяк» үлэһиттэр сылтан сыл аайы элбээн иһэллэрэ. Ол курдук улахан кэлэктииптэр сылгы иитиитигэр өрөспүүбүлүкэҕэ соцкуоталаһыыга кытталлара. Сылгыһыттар: Ананий Степанович уонна Михаил Иванович Скрыбыкиннар, Егор Гаврильевич Готовцев, Михаил Иванович Сивцев, Дмитрий Кононович Винокуров — тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга үтүөлэрин иһин «Бочуот Знага» уордьанынан уонна ВДНХ мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара. Кинилэр сүүс биэттэн кулун дьыалабыай тахсыытын 85 %-тан түһэрбэт этилэр.
Сопхуоска 12 таба ыстаадата баара, онно табаһыттар аҕа ууһунан үксэ үлэлиирэ: Баишевтар, Громовтар, Слепцовтар, Неустроевтар, Голиковтар, Кондаковтар, Соколовтар, Тарковтар уо.д.а. Оттон Хаастаах, Сунтаар биригээдэтин табаһыттара тугут дьыалабыай тахсыытын 60-72 % ылаллара. Таба уопсай ахсаана 10-12 тыһ. тиийэ сылдьыбыта.
Ынах сүөһү, сылгы, таба этин судаарыстыбаҕа туттарыы 800 туоннаттан тахса сылдьыбыта. Элбэх сүөһүнү өлөрөргө (забой) ГМЗ Томторго мэхэнисээссийэлэммит-аҥардаах пууну арыйан, эт хаачыстыбата тахсан, үлэ биллэрдик чэпчээбитэ.
«Север» агропромышленнай холбоһук, Томтор нэһ., 1980 с.
1979 с. сопхуоска ынах сүөһү ахсаана 2 162 төбө, ол иһигэр ыанар ынаҕа — 850, сылгы – 2 666, таба – 14 260, кырымахтаах хара саһыл 305 төбө буола сылдьыбыта.
Прасковья Михайловна Березкина, Ульяна Дмитриевна Егорова, Мавра Дмитриевна Сивцева, Лия Петровна уонна Елизавета Федоровна Винокуровалар, Екатерина Гаврильевна Касаткина, Ульяна Семеновна Дягилева, Авдотья Григорьевна Атласова, Елена Семеновна Сивцева, Евдокия Кирилловна Крылова биирдии ынахтан 2 100 — 2 300 киилэ үүтү ыабыттара, уопсайа 20 ыанньыксыт 2 000 киилэ киирбиини ылары ситиспиттэрэ. Уордьаннаах ыанньыксыттар: Анна Николаевна Ковлекова, Анна Семеновна Кондакова, Ольга Павловна Попова – 2 500 киилэ үүтү ыабыттара, оттон Мария Семеновна Тихомирова биир ынахтан 3 000 киилэ үүтү ыан, үрдүк көрдөрүү (рекорд) олохтоммута.
Дириэксийэ кэлэктиибэ, 1983 с. (Кулун тутар ый)
Ынах сүөһү, сылгы ахсаана элбээн тыын боппуруоһунан сүөһү аһылыгын бэлэмнээһинэн буолбута. Сопхуос үрдүнэн 5 000 туонна от оттоноругар сорук турбута. 6-10 киһилээх 30-ча звено тэриллибиттэрэ. Ол курдук Оттооххо — Семен Семенович Егоров, Куба Саарбыкка — Семен Семенович Сивцев, Күөлтэҕэ — Николай Егорович Крылов салайыыларынан 8-10 киһилээх КМК звенолара 180-200-чэкэ туонна оту оттоон туттараллара, өрөспүүбүлүкэттэн бочуоттаах кыраамата ылаллара, сопхуос пуонда биэрэрэ.
1993 с. улахан баһаар буолан, сопхуос бары салааларын отчуттара мобилизованнай биригээдэлэри тэрийэн, Томпо улууһугар оттуу барбыттара. Кураторынан тэрийэр дьоҕурдаах, сатабыллаах салайааччы, сопхуос кылаабынай зоотехнига Иннокентий Дмитриевич Скрыбыкин ананан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Уопсайа 70 отчут кыттыбыта. Өймөкөөнтөн — Юрий Николаевич Малых 2 биригээдэни, Сордоҥноохтон — Владимир Маркелович Готовцев, Томтортон Константин Константинович Винокуров салайан Cайдыыга, Кэскилгэ оттообуттара. Томтортон 20 отчуттаах улахан биригээдэ (ас астааччылар — Прасковья Прокопьевна Старкова, Анна Дмитриевна Скрыбыкина, салайааччы — Семен Семенович Сивцев, настаабынньык — Аркадий Семенович Егоров) уһук сиргэ Охотскай перевозка анараа өттүгэр «Мас анна» диэн сиргэ оттообуттара. Хаандыгаттан 200 килэмиэтир тэйиччи. Онно 6 киһилээх сылгыһыттар эрэ бааллара. Маҥнай 20 киһи бииргэ илиинэн охсон, олохтоохтор оттуур сирдэрин кыраныысса оҥостубуттар. Тугу да тулутуо суохтар диэн саллыбыттар. Онон хаалбыт сирдэри илиинэн оттоон, барытын 25 киилэлии түмүктээн, бириэстээн 200 туонна оту оттоон туттарбыттар. Кыһын суол турбутун кэннэ, оттоммут оттору барытын массыынанан тиэйбиттэрэ. Суоппардар: Юрий Архипович Андреев, Юрий Донченко, Валерий Иванович Егоров, Константин Константинович Попов, Владимир Александрович Запивалов уо.д.а — олус эрэллээхтик айаннаан, этэҥҥэ сылы тахсыбыттара.
Кырымахтаах хара саһыл, тииҥ тириитин судаарыстыбаҕа туттарарга сыл бүтүүтэ улахан күргүөмнээх үлэ барара. Томтор салаатыгар 2 кадровай булчуттар биригээдэлэрин тэрийэллэрэ. Павел Павлович Сивцев, Михаил Васильевич Скрыбыкин, Матвей Прокопьевич уонна Матвей Матвеевич Заболоцкайдар биригээдэ тэринэн, табанан бултуу ыраах бараллара. Табаларын Булгунньахтаах ыстаадатыттан аҕалаллара. Кинилэр биэс сыллаах былааны аһары толороллоро.
1986 с. дириэктэр Алексей Егорович Филиппов, баартыйа кэмитиэтин сэкэритээрэ Николай Николаевич Неустроев көрдөһөн, саһыл пиэрмэтигэр биригэдьиирдии барбытым. Ити кэмҥэ бэдэрээдинэй кэллэктииптэр тэриллибиттэрэ.
Биһиги эмиэ бэдэрээт тэриммиппит. Кэлэктиипкэ Евдокия Дмитриевна уонна Анна Васильевна Белолюбскаялар, Матрена Матвеевна Заболоцкая, Агафья Михайловна Варламова, Револий Федотович Егоров, Дмитрий Юрьевич Тихомиров, Валентина Васильевна Белолюбская, Николай Матвеевич Заболоцкай, Алексей Апполлонович Винокуров буолан, таһаарыылаахтык үлэлээбиппит. 1990 с. пиэрмэ үрдүнэн биир ийэ саһылтан 4,6 оҕону ылан, ситиһиибититтэн үөрбүппүт. Настаабыньыктарым Ульяна Деомидовна Слепцова, Екатерина Степановна Сивцева үлэлэрин салҕаан, үрдүк көрдөрүүнү ситиспиттэр дьылҕабар махтанабын.
Үлэни, сынньалаҥы тэҥҥэ дьүөрэлээн, үлэ көхтөөхтүк барара. Култуурунай-маассабай, спортивнай тэрээһиннэр тиһигин быспакка ыытыллаллара. Кэнсиэртэргэ, спортивнай күрэхтэргэ актыыбынайдык кыттарбыт. Айылҕаттан талааннаах тойуксут Егор Гаврильевич Винокуров, чабырҕахсыт Иван Михайлович Винокуров, кэрэ куоластаах Мария Дмитриевна Шпнева, Валерий Иванович Сивцев, Валентина Максимовна Меркулова, Мира Афанасьевна Заболоцкая, драмартыыстара Аким Николаевич Атастыров, Михаил Николаевич Готовцев, Иннокентий Дмитриевич Скрыбыкин бааллара. Сопхуос үлэһиттэрэ тыа хаһаайыстыбатыгар эрэ буолбакка, уопсастыбаннай үлэлэргэ көхтөөктүк кытталлара. Кинилэр ортолоругар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин, олохтоох оройуон дьокутааттара, баартыйа оройуоннааҕы кэмитиэтин чилиэннэрэ бааллара.
«Мас аппа» Томпо, 1993 с.
Олох укулаата уларыйан, ыһыллыы кэнниттэн Саха сирин бастакы бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев Улуу Кыайыы 50 сылыгар 1995 с. Ыйаах таһааран, 1935 сылга диэри төрөөбүт дьон «Тыыл бэтэрээнэ» буолбуттара. Онон дьон-сэргэ бары наһаа үөрбүтэ, үйэлэрэ да уһаабыта. Аны аҕыйах ыйынан Улуу Кыайыы 80 сыла буолар. Сопхуоска бииргэ үлэлээн, алтыһан ааспыт ытык дьоммут: үлэ уонна тыыл бэтэрээннэригэр Ульяна Деомидовна Слепцоваҕа, Елена Семеновна Сивцеваҕа, Гаврил Семенович Аммосовка, Мария Гаврильевна Ефимоваҕа, Ульяна Алексеевна Громоваҕа уонна «Сэрии кэмин оҕолоругар» Матрена Матвеевна Заболоцкаяҕа, Матвей Матвеевич уонна Прокопий Матвеевич Заболоцкайдарга, Лия Петровна уонна Елена Тимофеевна Винокуроваларга, Ульяна Иннокентьевна Атастыроваҕа, Максим Петрович Поповка, Христина Григорьевна Ивановаҕа, Степан Семенович Ефимовка, Иннокентий Иннокентьевич Егоровка, Маргарита Семеновна Винокуроваҕа, Анна Григорьевна Сивцеваҕа, Мария Егоровна Громоваҕа, Мария Алексеевна Тихомироваҕа, Анна Дмитриевна Скрыбыкинаҕа, Мария Поликарповна Бояроваҕа, Агафья Егоровна Долчковаҕа уонна Ульяна Николаевна Дягилеваҕа чэгиэн доруобуйаны, эйэни, күөх халлааны баҕарабын.
Маннык мындыр, бастыҥ «маяк», үтүө, сэмэй, кытаанах санаалаах үлэһиттэрдээх дойдум дьоно Тымныы Томторугар үлэни өрө тутан, биир сомоҕо буолан, «Өймөкөөн» сопхуоһун аатын аатырдыбыттара, суон сурахтаабыттара.
Виктория СКРЫБЫКИНА,
зоотехник, РФ үлэ бэтэрээнэ,
Томтор