Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай палаататын тыа сирин сайдыытыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар уонна олохтоох салайыныыга хамыыһыйатыгар сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин түмүгүн, ынах сүөһү-сылгы кыстыкка киириитин итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, ол иһигэр чуолаан үүтү уонна эти, оҥорон таһаарыы, соҕотуопкалааһын хаамыытын боппуруостарын дьүүллэстилэр.
Киэҥ ыҥырыылаах (кыттааччыта аҕыйах даҕаны буоллар) мунньаҕы хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Сергей Сюльскай салайан ыытта. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтиттэн миниистири солбуйааччы Николай Афанасьев бэбиэскэҕэ киирбит боппуруостарынан иһитиннэрии оҥордо. Министиэристибэ билигин баар төбөттөн таһааран, үүнэр сыл тохсунньу 1 күнүгэр үктэнэр сахха 171 тыһ. ынах сүөһү (9 ыйдааҕы барыллааһын түмүгүнэн сүөһү бүттүүн ахсаана 6, ол иһиттэн ынах 5 %-ныынан аҕыйаабыт) кыстатыллан турарын былаанныыр. Ону таһынан 182 тыһ. сылгы (былырыыҥҥытын саҕа) уонна 172 тыһ. таба (эмиэ былырыыҥҥытын саҕа) кыстыахтара.
“Дьон быйыл үтүө, өҥ сайын буолан эрэ от былаана туолбутун курдук саныыр, – диир Николай Степанович. – Бүддьүөт үбүн түргэнник хамсатыы сүөһүлээх ыаллар, хаһаайыстыбалар эрдэттэн бэлэмнээх-тэрээһиннээх киирэн, таһаарыылаахтык оттуулларыгар көмөтө улахан. Ол курдук, 14 млрд солкуобайтан 7 млрд солкуобайын, ол эбэтэр улуустарга боломуочуйанан көрүллүбүт көмө үбү барытын, дьон сааскы суолу баттаһа тиэхиньикэ, сапчаас, уматык ылыналларыгар анаан, 1-кы, 2-с кыбаарталларга тиксэрбиппит”.
Иккиһинэн, сиилэс уонна сенаж былааннара эмиэ толоруллубуттарын, өссө туһааннааҕынан 18 уонна 10 бырыһыанныынан аһара барбыттарын миниистири солбуйааччы бэлиэтээтэ. Маныаха улуустардыын (барыта 20 улуус) кыттыһан үбүлэнэр “Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин” бырагыраама 2016 сылтан үлэлээн кэлбитин түмүгэр, ыһыыга анаан оҥоһуллар сир иэнэ эрдэ 16 тыһ. гектар эбит буоллаҕына, 10 тыһ. гектарынан эбиллибитэ хаһаайыстыбалар сүөһү сүмэһиннээх аһылыгын кээмэйин балачча улаатыннаралларыгар тирэх буолбут.
Николай Афанасьев мобильнай биригээдэлэр быйыл сайын 35 тыһ. туонна оту бэлэмниир былааннаахтарыгар (туолуута 34,5 тыһ. кэриҥэ) эрдэ 16 тыһ. туоннатыгар көмө оҥоһуллубутун, онтон уратытыгар бэриллиэхтээх ороскуоту толуйуу үбэ сөбүлэһиннэриигэ сылдьарын, сыл иһинэн 2023 сыллааҕы бүддьүөтү чуолкайдааһыҥҥа көрүллэн бигэргэниэҕин эттэ.
Быйыл 9 ый түмүгүнэн, барыллааһын ааҕыынан, 22 млрд солкуобай суумалаах тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата оҥоһуллан, индексэтэ 102 бырыһыаҥҥа тэҥнэспит. Манна сыһыаран суруйдахха, 2022 сылга 31 млрд солкуобайдаах бородууксуйа оҥоһуллубута. 2023 сыл 9 ыйыгар 127 тыһ. туонна үүт ыаныллыбыт, көтөр этин оҥорон таһаарыы 6 %-нан кыччаабыт. Сымыыт ахсаана 130 мөлүйүөҥҥэ тиийэн, былырыыҥҥы туһааннаах таһымтан 12 %-нан чорбойбут. Ыаммыт үүтү тутуу кээмэйэ ааспыт сыл туһааннаах кэмигэр баар көрдөрүүттэн 3,5 %-нан (2 тыһ. кэриҥэ туоннанан) итэҕэс уонна 64 тыһ. туонна үүт соҕотуопкаланар былаана туолбата чуолкай билиннэ.
Ыйытыыга, кэпсэтиигэ аҥаардастыы аксакаллар эттилэр-тыыннылар. Баҕар, алҕаһыырым буолуо. Мунньахха ыҥырбатахтара. “Ютуб”-ка тугу, төһөнү укпуттарын көрөн-истэн, суруйабын. Хойукка диэри салайар үлэҕэ сылдьыбыт Юрий Михайлов министиэристибэ кэтэх уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбалартан хайатын өйүүрүн чуолкайдаспытыгар миниистири солбуйааччы: “Иккиэннэрин өйүүбүт. Ол гынан баран, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар хамнас, нолуок төлүүллэригэр улахан ороскуоту көрсөллөрүн иһин, 25-тэн элбэх ынахтаахтарга үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии 2015 сыллаахтан ыытыллан кэллэ”, – диэн хоруйдаата.
“Сүөһүлээх ыалы өйүүртэн тыа сирин дьылҕата, саха омук инникитэ тутулуктаах. Ити көмөлөһөргүт түмүгэр бааһынайдар сайыннылар дуу, кэтэхтэр эбилиннилэр дуу? Хамсааһына хайдаҕый? Министиэристибэ онон сирдэтэн, сүрүн хайысханы оҥоруохтаах. Эһиги “бачча ынах баар, оччо үүт ыанна” диэн отчуотунан муҥурданаҕыт”, – диэн сэмэлээтэ Юрий Антонович.
Киэҥ эйгэҕэ ырыаһытынан эрэ буолбакка, араатарынан биллэр Михаил Санников “салгынтан ылыллыбыт сыыппараҕа олоҕуран отчуот оҥоһулларын” хаарыйда. “Холобур, мин билэр нэһилиэктэрбэр, төһө даҕаны анаан дьарыктанар улахан кэпэрэтиип, хаһаайыстыба суоҕун үрдүнэн, сыл аайы 50-нуу туонна хортуоппуйу “үүннэрэллэрин” сөҕөбүн. Оҕуруот аһыгар,үүккэ, эккэ биир оннук. Ол иһин дьон үлэҕэ көҕө, интэриэһэ суох буолла. Сымыйа, кураанах сыыппаралардаах статистиканан былааһы, норуоту дуоһутары тохтотуллуохтаах. Таҥнары түһүү бара турарын мэлдьэһимэҥ. Бүгүҥҥэ диэри быһыллыбыт сыанабыт суох, бородууксуйа бэйэҕэ турар ороскуота (себестоимость) биллибэт. Соҕотуопкалыыр сыана баар буолуохтаах. Субсидиянан дьону иирдэр-булкуйар оннугар сыананы үрдүктүк быстахха, ыччат үлэлии кэлиэ. Министиэристибэ, бырабыыталыстыба тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар стратегиялара суох. Балаһыанньа адьас дириҥии илигинэ, көннөрөр кыах баар. Түмсэн, сүбэлэһэн, тыа хаһаайыстыбатын маннык сайыннарыахха диэн бырагыраама, стратегия оҥорон, Ил Дархан иннигэр ууран биэриэҕиҥ”, – диэн ыҥырда Михаил Семенович.
Уопсастыбаннай палаата Аартыка, хоту сир уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар дьыалаларыгар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Августа Марфусалова төрөөбүт-үөскээбит Алданыгар тыа хаһаайыстыбата сөргүтүллэн эрэриттэн үөрэрин, астынарын биллэрдэ. Августа Дмитриевна Аартыканы сайыннарыы кэлим бырагыраамата оҥоһулларын күүтэрин эттэ. “Саҥа дьылга диэри бигэргэттэриэхпит диигит. Аартыканы сайыннарарга үөһэттэн ыйыы бэриллибитэ биэс сыл буолла. Куларга элэктэриичэстибэ ыстаансыйата тутуллан эрэр. Онно бырамыысыланнас сөргүтүллүө. Үлэһиттэри аһынан хааччыйыы боппуруоһа турара биллэр. Онно төһө бэлэмнээхпитий?” – диэн ыйытыыта аһаҕас хаалла.
Оттон учуонай Василий Винокуров сылгыны иитии барыстаах салаа буоларынан, бу салааны сайыннаран, нэһилиэктэри өрө тардарга туһаныахха сөбүн этэр. “Саха сиригэр 2 мөлүйүөҥҥэ тиийэ сылгыны иитэр кыах баар, – диир Василий Степанович. – Онуоха билим өттүттэн үлэлэммит ыйыы-кэрдии уонна дьиҥ олоххо бигэргэммит уопут тирэх буолуохтара. Сылгыны иитиигэ туспа бырагыраама оҥорон, нэһилиэктэри хааччыйыы боппуруоһа көрүллүөн наада. Эр дьону хамнастыахха. Тыа сиригэр хамнас суоҕуттан вахтаҕа үлэлии бараллар. Оттон кыргыттарбыт харчылаах дьону тутуһаллар. Онон бу бүтүн омук инникитин быһаарар боппуруос буоларынан, сылгыбыт туһунан туспа анаан сүбэлэһэрбит эрэйиллэр”.
“Буруолуу сылдьар” дьокутаат, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Атласов, соторутааҕыга диэри миниистирдии олорбут киһи быһыытынан, кырдьаҕастар “таас тамнаабыттарыгар” хардараары тыл көрдөөн ылла. Александр Павлович: “Өскөтүн ынах төбөтүгэр субсидия көрүллүбэтэҕэ буоллар, кураан эбэтэр ууга барыы содулугар отунан кыайан хааччымматах ыаллар аҥаардара сүөһүлэрин эһиэхтээх этилэр. Ону тэҥэ икки ыарахан кыстыгы туоратар туһуттан кыһын аайы 45-тии тыһ. туонна оту тиэйэн аҕаларга көмө оҥоһуллубута. Саба быраҕан көрдөххө, кэтэх сүөһү сылтан сыл аҕыйыы турара тохтообот. Онон, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр мэхэньииһими саҥардан биэриэхтээхпит. Ол туһунан Ил Дархан ааспыт сайын Аммаҕа буолбут мунньахха ыйыы биэрэн турар. Этии элбэх, 4-5 барыйаан баар. Бастатан, үүккэ ыстаапканы олохтооһун. Иккиһинэн, талларыахха диэн. Улуустар тыа хаһаайыстыбатын өйүүр боломуочуйаны ылбыттарынан, ол кыаллар суол. Суола суох, уһук нэһилиэктэр “төбө харчытын” ылаллара табыгастаах, оттон улуус кииниттэн чугас, суоллаах нэһилиэктэр “үүт харчытыгар” үлэлииллэрэ барыстаах. Ыксаабакка, араас былаһааккаларга үчүгэйдик сүбэлэһэн, дьүүллэһэн, чочуйан баран, сөптөөх диэбиппитин таһаарыахпытын наада”, – диэн түмүктээтэ.
Василий Никифоров