Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын Института тэриллибитэ 90 сылынан
Олунньу 8 күнэ – Арассыыйа билимин күнэ. 1999 сыллаахха бэс ыйын 7 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Б.Н. Ельцин ыйааҕынан төрүттэммитэ. Бэлиэ күн 1724 сыллаахха тохсунньу 28 күнүгэр, аныгынан олунньу 8 күнүгэр, ыраахтааҕы Петр I дьаһалынан, судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уорганынан Петербургдааҕы билим академиятын төрүттэммит күнүгэр олохтоммута. Бу бэлиэ күнү баттаһа Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу дойду аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр институт дириэктэрин, история билимин дуоктарын Сардаана Боякованы кытары көрсөн кэпсэттибит.
Институт 1935 сыллаахха биллиилээх судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай деятель, суруйааччы уонна учуонай Платон Алексеевич Ойуунускай көҕүлээһининэн Тыл уонна култуура научнай-чинчийэр институтун быһыытынан тэриллибитэ. Институт тэриллибит сыала – саха тылын, литературатын, искусствотын, историятын уонна норуот үөрэҕириитин үөрэтии, чинчийии этэ.
– Сардаана Ильинична, сэһэргэһиибитин билим суолтатын, өйдөбүлүн туһунан кэпсэтииттэн саҕалыахха.
– Билим – технологическай сайдыы уонна норуоппут ураты култууратын уонна историятын харыстыыр төрүт диэн өйдүүбүт. Өрөспүүбүлүкэ сүрүн соруктарын быһаарар, Арктиканы баһылааһынтан саҕалаан климат уларыйыытыгар тиийэ. Сахабыт сирин учуонайдара төрүт култуураны, историяны харыстааһыҥҥа, кэлэр кэнчээри ыччаттарбытыгар тиэрдиигэ улахан өҥөлөөхтөр. Оттон тус бэйэбэр, билим – идэ эрэ буолбатах, өссө улахан, дириҥ өйдөбүллээх. Оҕо сааспыттан историяны сэргиирим, билэр-көрөр баҕам уонна саҥа арыйыыларга тардыһыым миигин чинчийэр үлэҕэ сирдээбитэ. Уопсастыба дьиҥнээх сайдыыта сөптөөх өй-санаа, култуура нэһилиэстибэтин дириҥник өйдөөһүнэ суох табыллыбат дии саныыбын. Гуманитарнай билим манна сүрүн оруолу оонньуур, норуот өйүн-санаатын үөскэтэр, сайдыы хайысхатын биэрэр. Ол иһин биһиги институппут фундаментальнай чинчийиилэргэ уонна билими нэһилиэнньэҕэ тарҕатыыга улахан болҕомтотун уурар.
– Бу соторутааҕыта Москваҕа бараҥҥын, Арассыыйа историческай уопсастыбатын мунньаҕар тыл эттиҥ. Ол туһунан кэпсээ эрэ.
– Мин онно сүрүннээн Арктика туһунан кэпсээбитим. Кини суолтата билигин улаханнык үрдээтэ. Америка бэрэсидьиэнэ Дональд Трамп Гренландияны холбуур баҕатын туһунан этиитэ, АХШ Беринг байҕалын арыыларыгар биллэрбит баҕата үгүс киһини улаханнык долгутта, соһутта. Ол иһин Арассыыйа Арктикаҕа бас билиитин билимҥэ, историяҕа олоҕуран төрүттээһин олус суолталаах. Арктиканы чинчийии наадалааҕын туһунан ыытыллыбыт улахан мунньаҕы дойдубут тас разведкатын сулууспатын дириэктэрэ, уопсастыба бэрэссэдээтэлэ Сергей Евгеньевич Нарышкин салайан ыытта. Бу бэлиэ тэрээһин суолталаах, историческай күҥҥэ түбэһэн биэрдэ. Витус Беринг салайааччылаах бастакы Камчатскай экспедицията саҕаламмыта 300 сылыгар. Бастакы Камчатка экспедициятын сүрүн сыала – Азия уонна Америка икки ардыларыгар муораны көрдөөһүн этэ. Ол эрэн, ол экспедиция сыалын ситиспэтэҕэ. Иккис экспедиция 10 сыл кэриҥэ буолбута уонна дойдубут Арктикаҕа сытар сирин барытын хаппыта. Бу икки экспедиция Саха сирин кытта ыкса ситимнээхтэр, оччолорго киин куораппыт бүтүн регион киинэ этэ. Камчатканы, Чукотканы дьаһайара. Онон экспедициялар биһигиттэн хомунан, тэринэн бараллара. Уонча сыл устата барбыт Иккис Камчатка экспедицията Арассыыйа бүтүн арктическай кытылын чинчийбитэ уонна академическай этэрээтинэн хааччыллыбыта. 1725 сыллаахха, Билим Академията тэриллибитин кэнниттэн биир сыл буолан баран саҕаламмыта. Уонна бу күн, 1724 сыл олунньу 8 күнэ, Арассыыйаҕа билим күнүнэн биллэриллибитэ.
– Эһиги институтуккут өрөспүүбүлүкэ улуустарын кытта көхтөөхтүк үлэлэһэр. Бу үлэлэһии хайдах ыытылларын уонна саамай суолталаах бырайыактар тустарынан кэпсээ эрэ. Миэстэтигэр нэһилиэнньэни кытта үлэлиир сыалгыт туохха сытарый?
– Биһиги улуустары кытары үлэлэһиибит бииргэ үлэлээһин уонна хардарыта туһаланыы бириинсиптэригэр олоҕурар диэхпин баҕарабын, онно сөптөөх докумуоҥҥа илии баттаһан үлэлиибит. Улуустар сирдэригэр-уоттарыгар чинчийиилэри ыытарга уонна онно олохтоох нэһилиэнньэни үлэҕэ тардарга дьулуһабыт.
Бастатан туран, Андрей Андреевич Саввин уонна Сэһэн Иванович Боло экспедицияларыгар ааспыт үйэ 30-с сылларыгар хомуйбут ураты матырыйаалларын чөлүгэр түһэрии уонна сыыппараҕа киллэрии буолар. Иккиһинэн, урукку Боотуруускай улуус (билиҥҥи Таатта, Чурапчы уонна Амма улуустарын сирдэрин хабар) историятын суруйуу. Үсүһүнэн, Андрей Саввин сахалар төрүт култуураларын туһунан үлэлэрин саҥаттан таһаарыы. Бу бырайыактарбыт улуустарга, нэһилиэктэргэ баар түмэллэрэ, бибилэтиэкэлэрэ, оскуолалара суох кыаллыбаттар, кинилэр көмөлөрө-өҥөлөрө улахан.
– Оттон сыыппараҕа киирии, саҥа технологияны баһылааһын хайдах барарый?
– Сыыппара, аныгы технология билим эйгэтин сайыннарыыга уонна кыаҕын эбиигэ туһуланар. Эппитим курдук, архыып матырыйаалларын сыыппараҕа киллэрии, саха тылын тылдьыттарын уонна куорпустарын оҥоруу, археологическай чинчийиилэргэ GIS-технологияны туттуу, 3D-моделирование оҥорорго аналлаахтар, уопсайынан эттэххэ, билим үлэһиттэригэр төһүү күүс буолар.
– Үлэҕитигэр туох ыарахаттары, кыһалҕалары көрсөҕүтүй?
– Биһиги сүрүн кыһалҕабыт үбүлээһин тиийбэтэ буолар. Экспедицияларга, командировкаларга барарбытыгар, араас билимҥэ аналлаах тэриллэри ылынарбытыгар ыарахаттары көрсөбүт. Биһиги гуманитарнайдар буолларбыт да, биир сиргэ турбаппыт, билигин кумааҕылаах уонна уруучукалаах гуманитарий-учуонайы көрсүөххүт суоҕа. XXI үйэ – саҥа технологиялар үйэлэрэ, биһиги билиҥҥи кэми кытары тэҥҥэ хардыылаан иһиэхтээхпит.
– Салгыы хайдах үлэлиир былааннааххыт?
– Биһиги былааммыт киэҥ. Өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыгар улахан экспедициялары ыытабыт, инникитин өссө даҕаны ыытыахпыт. Саха сиригэр олорор норуоттар историяларын, култуураларын уонна тылларын чинчийии, ону тэҥэ климат уларыйыыта өрөспүүбүлүкэҕэ туох дьайыылаах буолун сөбүн үөрэтии. Биһиги монгол-нуучча-саха тылдьытын үлэтин бүтэрэргэ, археология уонна этнография эйгэтигэр чинчийиилэри салгыырга, норуоттар икки ардыларынааҕы чинчийэр бөлөхтөрү кытта бииргэ үлэлээһини дириҥэтэргэ, чиҥэтэргэ былаанныыбыт. Улахан болҕомто хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар тылларын үөрэтиигэ уонна харыстааһыҥҥа ууруллуоҕа. Улуустары кытта бииргэ үлэлиирбитин кэҥэтэбит, олохтоох нэһилиэнньэни чинчийэр үлэҕэ кытыннарар санаалаахпыт.
– Уонна бу соторутааҕыта биһиги «Сахабэчээт» тэрилтэбит уонна эһиги институккут бииргэ үлэлэһии туһунан Сөбүлэһиигэ илии баттаспыккыт. Кини сыала-соруга туохха сытарый?
– Биһиги улуустарга элбэхтик үлэлиибит, ордук тыллары харыстааһын туһунан судаарыстыбаннай сыаллаах бырагыраама чэрчитинэн үлэлиибит. Экспедицияларга баран араас чинчийиилэри ыытабыт. Сурунааллар, хаһыаттар, интернет таһаарыылар, социальнай ситимнэр нөҥүө хомуйбуппутун, оҥорбуппутун, чинчийбиппитин нэһилиэнньэҕэ судургу, өйдөнөр тылынан тиэрдиэхпитин баҕарабыт. Онон «Сахабэчээт» өрөспүүбүлүкэ таһымнаах хаһыаттара, сурунааллара уонна улуустар эрэдээксийэлэрэ биһигини кытары көхтөөхтүк, ситимнээх үлэлэһиэхтэрэ диэн бигэ эрэллээх олоробут.
– Сардаана Ильинична, кэпсээниҥ иһин махтал!
Айтал Павлов, «Забота-Арчы» хаһыат кэрэспэдьиэнэ