Саха сиригэр сааскы халаан уута киин уобаластарга курдук суоһуо дуо? Улахан өрүстэрбит хаһан хайдах быһыылаахтык эстиэхтэрэй? Саха Өрөспүүбүлүкэтин гидрометеорологияҕа сулууспатын барыллааһын билгэлээһининэн сирдэтэн, мантан аллара өрүстэр хаһан эстэр болдьохторун уонна халаан уутун таһымын билиһиннэрэбит.
Ыам ыйыгар өрөспүүбүлүкэ баһыйар өттүгэр салгын ыйдааҕы орто температурата килиимэт нуорматыттан үрдүк буолуоҕа сабаҕаланар. Ол даҕаны быһыытынан, өрүстэр элбэх сыллааҕы орто көрдөрүүттэн 1-тэн 3 хонукка диэри эрдэ эстиэхтэрэ.
Өлүөнэ өрүскэ Ленскэй улууһун сиригэр-уотугар эбэ мууһа ыам ыйын саҥатыгар хамныаҕа. Халҕаһа муус Өлүөхүмэ уонна Хаҥалас улуустарыгар ыам ыйын 10 күнүн эргин, онтон Дьокуускай куорат уонна Нам анныларынан ыам ыйын 15-18 күннэригэр устуоҕа. Көмүөл Кэбээйи улууһугар ыам ыйын иккис дэкээдэтин бүтүүтүгэр, өрүс төрдүгэр ый бүтүүтэ биллиэҕэ.
Алдан, Бүлүү өрүстэр уонна Амма өрүс алын сүүрүгэ эмиэ нуорматтан 1-3 хонук эрдэлиэхтэрэ, ол эбэтэр ыам ыйын иккис дэкээдэтигэр эстиэхтэрэ.
Саха сирин хотугу уонна хотугулуу-илин өрүстэригэр көмүөл ыам ыйын үһүс дэкээдэтигэр итиэннэ бэс ыйын саҥатыгар хамныаҕа. Арай, Халыма өрүс Үөһээ Халыма Зырянка бөһүөлэгин аннынан ыам ыйын иккис дэкээдэтин бүтүүтэ эстэрэ күүтүллэр.
Сааскы халаан уутун таһыма элбэх сыллааҕы орто көрдөрүүгэ тэҥнэһэр уонна сорох сиринэн арыый үрдүк буолуоҕа. Чуолаан, Халыма өрүс Зырянка – Орто Халыма икки ардынааҕы учаастагар уу муҥутаан кутталлаах бэлиэҕэ чугаһыы сылдьыаҕа.
Дьиҥинэн, улахан өрүстэргэ харыы тахсара-тахсыбата ыам ыйынааҕы халлаан хайдаҕыттан тутулуктаах. Онон, күннэтэ күн-дьыл туругун билэ-билсэ олорор ордук. Сааскы халаан уута муҥутуурдук кэлэ турдаҕына, халлаан эмискэ күүскэ сылыйан ириэрэр түбэлтэтигэр намыһах сиргэ олорор нэһилиэнньэлээх пууннар ууга барыахтарын сөп.
Муус харыан сөптөөх сирдэрэ: Өлүөнэ өрүскэ – Ленскэй, Өлүөхүмэ, Хаҥалас улуустарыгар, Дьокуускай куорат кытыытыгар, Нам уонна Кэбээйи улуустарыгар, Алдан өрүскэ – Уус Алдан сиригэр-уотугар, Халыма өрүскэ – Үөһээ Халыма уонна Орто Халыма улуустарыгар. Улахан харыы буоллаҕына, уу билгэлэммит кээмэйтэн 1-2 миэтэрэ таһымныан итиэннэ кутталлаах бэлиэни аһарыан сөп.
Эксперт санаата
Иннокентий Андросов, СӨ Быыһыыр сулууспатын начаалынньыга:
– Аан дойдуга уонна дойдубут уобаластарыгар быйыл саас ыараханнык иһэр. Холобур, Казахстаҥҥа сүүс сылга биирдэ буолар алдьатыылаах халаан бэлиэтэннэ. Онон биһиги барытыгар бэлэм буолуохтаахпыт. Саха сирэ киэҥэ бэрт буолан, сааскы халааны саҕаланыаҕыттан түмүктэниэр диэри 1,5 ыйы быһа кэтээн көрөбүт. Бу күннэргэ 1-кы №-дээх гидробюллетени илиибитигэр туттубут. Өлүөнэ өрө өттүгэр Витим эргин кулун тутарга диэри хаара чараас этэ, онтон муус устарга халыҥнык түһэн, нуорманы аһарда. Эрдэ хаара халтаҥ буолан, Өлүөнэ үөһээ тардыытыгар сорох сиринэн муус кыһын нуорматтан 30 см тиийэ халыҥнык тоҥмута бэлиэтэммитэ. Сааскы халаан хаамыыта ойоҕос үрэхтэр ууларын хайдах киллэрэллэриттэн уонна ардах хаһан түһэриттэн тутулуктаах. Гидрометкиин муус устар 20-25 күннэригэр арҕааттан саҕалаан киин улуустары хабан ардыырын билгэлиир.
Кэлиҥҥи сылларга Өлүөнэ өрүс Саха сирэ Иркутскай уобаластыын быысаһар сиригэр ыам ыйын 5-6 күннэригэр арыллар буолла. Быйыл 6-ка эстэрин билгэлииллэр. Ити эрээри, Тээнэни кэтээн көрүөхпүт: Тээнэ сүүртэҕинэ, Өлүөхүмэ үрэх эстэр. Саамай туһалааҕа, көдьүүстээҕэ – Өлүөнэ мууһа хамныан иннинэ Өлүөхүмэ эрдэ устара. Быйыл кыһын-саас кэтээн көрөрбүтүнэн, Өлүөнэҕэ киллэрэр үрэхтэр бары кэриэтэ тааҥнаатылар. Ити тааҥнар олус халыҥнык (4 м тиийэ) тоҥоннор, харыыны үөскэтэллэр. Алдан өрүскэ эмиэ итинник көстүү баар. Бараайы үрэх уутун муус устар 7 күнүгэр сүүртэ, ол аата Алдан мууһа ыам ыйын 7-гэр хамныа. Ити олус эрдэ. Алдан төрдө Өлүөнэ Дьокуускай аннынан муус уста сыттаҕына эстээччи. Оттон Дьокуускай аннынан муус быйыл ыам ыйын 16 күнүгэр хамныыра сабаҕаланар. Уопсайынан, саас күргүөмүнэн кэлэрэ, эрдэлиирэ – үтүөнү түстээбэт.
Хотугу өрүстэри эмиэ харахпыт далыгар тутабыт. Халыма өрүс Орто Халыма куорат аннынан кутталлаах таһыма – 12 миэтэрэ. Итинтэн чугас тосту өҕүллэр сирдээх, онно саас аайы дэлби тэптэриини оҥоробут. Кыратык даҕаны хардаҕына, куорат кытыыларын ылар. Эрдэ 14 м 26 см тахса сылдьыбытын улахан сыранан туппуппут. Быйыл саас даамбаны 15 м тиийэ үрдэтэн биэрэргэ үлэ ыытыллар. Халыма өрүс ыам ыйын 15-16 күннэрин эргин эстэрэ күүтүллэр. Дьиктитэ баар, кэлиҥҥи сылларга Өлүөнэлиин биир кэмҥэ хамныыр буолла. Инньэ гынан, күүһү икки сиринэн хайытарга күһэллэбит. Индигиир, Дьааҥы өрүстэр эмиэ күүскэ халаанныахтарын сөп. Дьааҥыга быйыл хаара халыҥ. Хайа хаара ордук сэрэхтээх. Быһата, улахан-кыра диэн араарар сатаммат. Куорунайга Матта үрэх 2008 с. балысханнык киллэрбитин умнумаҥ. Кэбээйигэ Чагда бөһүөлэгэ хаар уутугар барар. Онон, бары таһымҥа сааскы халаан уута кэлэригэр уонна ууну этэҥҥэ аһарарга бэлэмнээх олорорбут, ордук чорботон, улуустар, нэһилиэктэр дьаһалталара тустаах тэрилтэлэр салалталарын кытта бииргэ үлэлэһэн, сааскы халаантан сэрэтэр-көмүскэнэр дьаһаллары эрдэттэн тэрээһиннээхтик ыыталлара эрэйиллэр. Оччотугар эрэ сырдык, сылаас күннээх саас кэлбит үөрүүтүн билиэхпит.
Василий Никифоров