Киһи киэнэ кэрэмэһэ, сылгыһыт чулуута этэ

(Бүтүүтэ. Иннин «ХС» 50 №-гэр көр)

А.И. СКРЫБЫКИНА, СӨ Үөрэҕэриитин туйгуна, үөрэҕирии үлэтин бэтэрээнэ, энтузиаст-учуутал:

— Оҕо буолан күөлэһийэ сүүрбүт-көппүт «Балаҕаным» алааһыгар үтүөкэннээх да дьон олорон ааспыттар эбит. Сааһыран истэҕим  аайытын кинилэри ахта, сөҕө-махтайа саныырым күүһүрэн иһэр. Оччолорго биһиэхэ, оҕо дьоҥҥо киһи-хара буола улаатарбытыгар, үлэһит дьон буола үүнүүбүтүгэр, кырдьаҕастарга сиэрдээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ иһирэх сыһыаннаах буолуубутугар, иитиллэн тахсыыбытыгар кинилэр сабыдыаллара тугунан да кээмэйдэммэт, харахха көстүбэт сүдү күүс буолбута саарбаҕа суох.

В.В. Винокуров («Мачыакка») «Балаҕан» алааһын биир саамай ытык  кырдьаҕаһа этэ. Олоҕун аргыһа Атласова Дарья Ипатьевна Даайакка — саха дьахтарыгар суох үрдүк, көнө уҥуохтаах, төрөлкөй көрүҥнээх, кэрэ көстүүлээх, сырдык хааннаах этэ. Кинилэр оҕолоро суох буолан, атын ыал оҕолорун наһаа сөбүлүүллэрэ, үтүө санаалаахтара-майгылаахтара. Даайакка үрүҥ күнү өрө көрбөккө киирэ-тахса холкуос, сопхуос саҕана субан сүөһүнү, ньирэйдэри, көлүүр оҕустары көрөрө-истэрэ. Мачыакка Баһылай эмиэ үрдүк, көбүс-көнө уҥуохтаах, байыаннайдыы чиккэҥнээбит түргэн-тарҕан туттуулаах, чэпчэкитик хаамар-сиимэр кырдьаҕас этэ.

Билигин санаатахха, кини эдэр-сэнэх эрдэҕинэ сүрдээх кыахтаах, күүстээх-уохтаах, сыыдам сырыылаах хомоҕой хоһуун эбитэ буолуо. Орто дойдуттан күрэниэр диэри,  ат уораҕайыгар төрөөбүт  курдук, атын үрдүттэн түспэккэ, миҥэтин илиититтэн араарбатаҕа диэтэххэ омуна суох буолуо. Сааһырыар диэри атын үрдүгэр чэпчэки баҕайытык, сылбырҕатык олоро түһэрэ да, айан суолун устун ойута турара. «Балаҕантан» Томторго дылы кэлэ-бара наар атынан көтүтэ айанныыра. Мин кэнники оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, оҕонньор траншеяны үрдүнэн атынан ойута сылдьарын соһуйа, салла көрөрүм.

Кини сыыдам сырыылаах, туохтан да чаҕыйбат хорсун аттаах комдив В.И. Чапаевы үтүө холобур, билиҥҥинэн эттэххэ, кумир оҥостор быһыылааҕа.

Былыр Чапаев туһунан саҥата суох киинэ баара үһү, ону көрөн баран, Маччыакка Чапаев хайдахтаах курдук атынан көтүтэн өстөөхтөрү утары хорсуннук сэриилэһэрин сөҕөн кэпсиирэ. «Бу Чапай көтүтэн иһэр — өстөөхтөр, сэрэниҥ!» диэн ис хоһооннох ырыалаах буолара. Бу санаатахха, Чапаев курдук атын өрө мөхтөрөн көтүтэр эбит, барахсан. Итини тэҥэ Манчаары Баһылай туһунан ырыаны сөбүлүүрэ: «Уол оҕо охтума, аккыттан сууллума,» — диэн тыллардаах ырыаны аан бастаан киниттэн истибитим. Кини олус да үчүгэй куоластаах этэ. Мин дьонум аах дьиэлэрэ Баһылайдаах дьиэлэрин кытта кэккэлэһэ турар буолан, наар ыаллаһарбыт. Дьоммут сылгыһыт, булчут уонна отчут-масчыт буолан, сэһэннэрэ-сэппэннэрэ дэлэй буолааччы.

Сайын ахсын ыһыахтарга Мачыакка ат сүүрдүүтүгэр мэлдьи кыттар этэ. Дьэ, онно дьиҥнээхтик кумир оҥостубут Чапаевын уобараһыгар киирэн, атын үрдүгэр ойон тахсан көтүтэ турара. Ол курдук көтүтүүгэ, сэлиигэ кини ата тэҥнээхтэрин булбат буолара. Баһылай туйаҕын хатарар ыччата суох буолан, оҕолору наһаа таптыыра, кинилэргэ Даайаккатынаан кэмпиэт, бирээнньик, ымдаан, лэппиэскэ биэрэн хайаан да күндүлүүллэрэ.

Кэнники улаатан ыраах үөрэнэ сылдьан, дьоммор каникулга кэллэхпинэ Баһылай хайаан да киирэн үөрэ-көтө кэпсэтэн, барарбар күүһүнэн харчы биэрэрэ, алҕыы хаалара. Кырдьаҕастарым алгыстарынан үөрэхпин бүтэрэн, Хабаровскай кыраайга үлэлии сылдьан, оҕонньор ыарытыйбыт сураҕын истибитим. Ол да буоллар сылгыларыттан арахсыбатах этэ, кыаҕа баарынан тиһэх күннэригэр дылы үлэлии сылдьыбыт сурахтааҕа. Уонна 80-с сыллар саҕаланыыларыгар, ыарыытын тулуйбакка, былаҕайга былдьаммытын хомойо истибитим. Сырдык санаалаах, үлэһит үтүөтэ, киһи киэнэ кэрэмэһэ, булчут бэрдэ, сылгыһыт чулуута – бу барыта кини этэ. Күн бүгүнүгэр диэри «Балаҕан» алааһыгар улааппыт оҕолор Даайаккалаах Мачыакка тустарынан хайаан да махтана, ытыктыы ахтааччыбыт.

С.С. ЕФИМОВ (1942 с.т.), Өймөкөөн улууһун ытык-мааны бочуоттаах олохтооҕо, СӨ Гостехнадзорун Бочуот бэлиэтин кинигэтигэр сахалартан бастакынан киирбит бэтэрээн, Дьокуускай:

— Мин эдэр сааспар аармыйаҕа барыахпар дылы, ол да кэнниттэн ат сүүрдүүтүгэр сиэллэрии көрүҥэр сөбүлээн кыттар буоларым. Оннук сүүрдүүгэ аккын ойуттуҥ да, туоратан иһэллэр этэ. Атым барахсан Талкы уола сүрдээх өйдөөх сылгы этэ, кыайан саҥарбат эрэ, киһи кэнниттэн саамай өйдөөх тыыннаах харамай буоларын билбитим. Мин суохпуна аппын биир да киһи кыайан сүүрдүбэтэх, иннин кыайан ылбатах үһү. Өссө биир сөхпүтүм диэн, аармыйаттан кэлбиппэр атым миигин ыраахтан билэн үөрүттэн арахсан, кистии-кистии утары сүүрэн мэҥийэн кэлбиттээх. Көлөтүнэн да оһуобай сылгы этэ.

Ат сүүрдүүтүттэн эрэ ыарахан көрүҥ сэлиинэн сүүрдүү буолааччы. Ол көрүҥү баһылаабыт киһинэн Баһылай Мачыакка буолара. «Тарбыыкын» диэн атынан сэлиигэ ханнык да нэһилиэк аттарыттан бастыкынан биэтэги булаллара.

СУРУЛЛУБУТ — суоруллубат диэн санааттан, абаҕам В.В. Винокуров (Мачыакка) аатын үйэтитэр санааттан сахалыы тыллаах  «Хотугу сардаҥа» хаһыаппар бу кылгас ыстатыйа оҥорон ыыттым. Ырааҕынан да буоллар хаан-уруу аймаҕым М.А. Тихомирова (Кондакова) өр кэмҥэ баһылаабыт идэтинэн эмп эйгэтигэр олоҕун анаабыта. Кини иһирэх тылынан кылгастык маннык кэпсээбиттээх: «Баһылай — Мачыакка мин таайым этэ, кини сайын аайы ыһыахтарга ат сүүрдүүтүгэр кыттаары биһиэхэ олорон, аатырбахтыыр « Тарбыыкынын» бэлэмниирэ. Атын сөбүгэр хаамтаран, сууйан-тараан, уулатан, аһатан (диетаны тутуһуннаран), көрөрө-харайара.

Үөһээ ыйыллыбытын курдук, абаҕабар дьылҕа-хаан туйаҕын хатарар ыччаты анаабатах, ол иһин кини туһунан миигиттэн атын ким даҕаны кинини кэриэстээн сурукка тиспэтэ буолуо дии саныыбын.

Раиса ВИНОКУРОВА,

СӨ сибээс уонна СӨ үлэ бэтэрээнэ, Томтор

 

Читайте дальше