“Байанай сурунаал” булка, балыктааһыҥҥа уонна булчут ыты иитиигэ аналлаах социальнай бөлөҕөр 700-чэ киһи “олорор”. Олунньу 10 күнүгэр Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бултааһыҥҥа уонна бултаныллар кыылы-сүөлү харыстааһыҥҥа департаменын салайааччытын солбуйааччы Егор Дьяконов ыалдьыттаан, киэһэ 8 чаастан 9 чаас ааһыар диэри кусчут-булчут дьон мунаарар ыйытыыларыгар туох диэн хоруйдаабытын мантан аллара билсиҥ.
– Егор Анатольевич, булт хаһаайыстыбатын сайыннарыы кэнсиэпсийэтин сүнньүнэн туох үлэ ыытыллан эрэрин билиһиннэрэ түспэккин ээ.
– Кэнсиэпсийэ ааспыт сыл ахсынньы 16 күнүгэр Ил Дархан Ыйааҕынан бигэргэнэн турар. Бу улахан докумуон булт хаһаайыстыбатын 2035 сылга диэри сайыннарары торумнуур итиэннэ булт өттүгэр инникитин хайдах үлэлиэхтээхпитин быһаарар. Онон сиэттэрэн, билигин кэнсиэпсийэни олоххо киллэрии дьаһалларын былаанныы сылдьабыт. Дьүүллэһиилэри тэрийэбит. Аны сыл аҥаарынан Былааны ылыныахтаахпыт.
– Булт быраабылатыгар саҥа туох уларыйыы киирдэ?
– Сүрүн уларыйыы диэн 617-с №-дээх федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, быйыл тохсунньу 1 күнүттэн “электроннай булт билиэтэ” диэн өйдөбүл киирдэ уонна балаҕан ыйын 1 күнүттэн “булт минимума” диэн олохтонуо. Дойду үрдүнэн үлэлиэхтээх ГИС “Охота” диэн бырагырааманан хааччыйар сервискэ булт хаһаайыстыбатын дааннайдара түмүллүөхтээхтэр. Булт билиэтин, көҥүлү биэрии барыта итинэн бигэргэнэр, сүрүннэнэр буолуоҕа.
Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы электроннай булт билиэттэрин биэртэлээн эрэбит. Иккис сүрүн уларыйыы, эппитим курдук, булт минимумугар сыһыаннаах: дьон саҥа булт билиэтин эбэтэр былдьаммыт билиэттээхтэр эксээмэн туттаран ылар буолуохтара.
– Булт минимумугар ханнык тэрилтэ үөрэтэрий?
– Булт минимумун туттарыан баҕалаах киһиэхэ 5 сылтан элбэх ыстаастаах 2 булчут мэктиэ биэриэхтэрин сөп. Эбэтэр бултуур сири туһанааччылар эмиэ бигэргэтэр докумуон биэриэхтэрин син. Оччотугар саҥа билиэт ылааччы үөрэммэккэ эрэ эксээмэн туттарара көҥүллэнэр.
– Билигин бултуур сир ыларым кыаллыа дуо?
– Бултаныллар сир аукцион нөҥүө ыытыллыахтаах гынан баран, 2022 с. СӨ сокуонунан уларытыы киирэн, улуус таһымыгар дьокутааттар быһаараллар. Биһиги “общедоступнай” диэн бүттүүн туһанылларга 40-50 бырыһыанын хаалларар буоллахпытына, туһааннаах улуус Мунньаҕын дьокутааттарын быһаарыылара эмиэ аахсыллар. Билиҥҥи туругунан, аукциоҥҥа барар сирдэр хотугу улуустарга эрэ бааллар. Киин улуустарга дьокутааттар быһаарыыларынан бобуллан тураллар, арай, быһаарыыларын уларыттахтарына эрэ бэриллэр кыахтаах.
– Ыҥырар-угуйар атыыр кустаах киһи муус устар 25 күнүттэн бэс ыйын 10 күнүгэр диэри кустуур балаһыанньата тэриллибитэ аһара барыы буолбатах дуо?
– Кустааһыҥҥа 2023 сылтан саҥа болдьохтор биллэриллибиттэрэ. Кырдьык, болдьоҕо аһара уһун дииргитигэр сөпсөһөбүн. Булт быраабылатынан сааскы кустааһын болдьоҕо биир күдьүс 40 күнтэн итэҕэһэ суох буолуохтаах. Ол иһин хоту уонна киин улуустары аахсаммыт итинник болдьохтору туруорбуппут. Билигин саҥа быраабыла эрэдээксийэлэнэ сылдьар, онно кэккэ уларытыылары туруорсубуппутун федеральнай министиэристибэбит ылыннаҕына, кустааһын болдьоҕун кылгатар эбэтэр уһатар кыахтаныахпыт. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр былырыыҥҥыттан уһатыллыбыта. Дьиҥинэн,болдьохтон тутулуга суох Саха сирин булчуттарыгар бултааһын култуурата олоҕуруохтаах. Холобур, нуорматтан аһара бултаабаккын, Ньукуолуҥҥа амсайар кустаннаххына сөп буолаҕын. Стереотип уларыйыах тустаах, “Байанайым биэрдэ” эрэ диэн кыдыйар сатаммат. Кыылы-сүөлү харыстыыр үлэни ыытыахтаахпыт. Туйахтаах кыыллары бултааһын сезона бүтэн, билигин биотехния үлэтэ ыытыллар кэмэ:тайахтарга туус, туртастарга талах быһан, от ууран, эбиэс кутан аһатыахтаахпыт.
– Ити хайысхаҕа үлэлэспит дьоҥҥо туох чэпчэтии көрүллэрий?
– Булт туһунан сокуон 11-с ыстатыйатыгар 2020 с. уларытыы киирбитэ. Онно олоҕуран, туйахтаах кыылларга көрүллэр лиссиэнсийэ 35 бырыһыана электроннай сэрэбиэйдээһиҥҥэ, 35 бырыһыана улуустардааҕы хамыыһыйалар быһаарыыларыгар, онтон ордубута уочараты таһынан биотехнияҕа кыттыбыт, учуот ыыппыт уонна эһэни-бөрөнү бултаабыт дьоҥҥо бэриллэр, чуолкайа, куонкурус быһыытынан ким элбэх бааллаах тиксэр.
– Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ бүттүүн туһаныллар сирдэргэ лиссиэнсийэтэ суох кустууллара-хаастыыллара, балыктыыллара көҥүллэнэр дуо?
– Өбүгэлэрин саҕаттан айылҕаны туһанан аһаан-таҥнан олорор сирдэригэр кус-хаас лимииттэнэр көрүҥнэрин айахтарыгар бултаан сииллэрэ көҥүллэнэр.
– Дьокуускай куорат таһыгар оннук сир баар дуо?
– Куорат таһыгар суох буолан, көҥүллэммэт. СахаГИС порталга киирэн, “территория традиционного природопользования” диэн таллаххытына көрдөрөр. Оннук сири булан, тиийэн бултуоххутун сөп.
– Хос эһэм сирин балаҕанын кытта докумуоннатыахпын баҕарабын. Бултаныллар сиргэ турар. Онно үүтээн туттарым сөп дуо?
– Үүтээн туттуоххун баҕарар буоллаххына, Уһук Илиҥҥи гектар бырагырааматынан ыларыҥ кыаллара буолуо.
– Кыыллары бултуурга сылга төһө квота бэриллэрий?
– Квотаҕа уонна лимииккэ сыл аайы элбэх үлэни оҥоробут. Бигэргэниэр диэри маҥнай учуот ыытыллар, онтон булт сирин туһанааччылар сайаапка түһэрэллэр. Онтон уопсастыбаннай дьүүллэһии тэриллэр. Судаарыстыба экологическай экспертизатын ааһар. Федеральнай министиэристибэлиин сөбүлэһиннэриллэр. Былырыын хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх квотаны көрдүбүт. Ол курдук, тайахха 4 800-тэн тахса, кулааһайга 1 тыһ., кыыл табаҕа 21 тыһ., туртаска 2 600, бүүчээҥҥэ 4 400, чубукуга 900-чэ, эһэҕэ эмиэ сылтан сыл үрдэтэбит, 3 100-чэ лимит көрүллэн турар. Киискэ эмиэ эбиллэн, 85 тыһ. тахса көрүлүннэ.
– Бэдэр наһаа аҕыйаата. Кыһыл кинигэҕэ киллэрэргэ уолдьаспата дуо?
– Бэдэр сүрүн аһылыга – куобах. Оттон куобахпыт үөскээн-тэнийэн быстыбат. Ахсаана халбаҥныы турар. Ол курдук, 2022 с. 2 200-чэ бэдэр баар эбит буоллаҕына, былырыыҥҥы учуотунан 1 400 этэ. Ол быыһыгар 2023 с. 3 тыһ. тахса баара бэлиэтэммитэ.
– Тыа кыылын туттахпына, бэйэм иитэрим көҥүллэнэр дуо?
– Били айдааннаах сокуоммут баар, 450-с №-дээх “Об ответственном обращении с животными” диэн. Ол сокуоҥҥа сурулларынан, айылҕа кыыла чөлүгэр түһэриллэн баран, бэйэтин эйгэтигэр төттөрү ыытыллыахтаах. Дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ “Национальное экологическое благополучие” диэн нацбырайыак баар. Ити бырайыак сүнньүнэн айылҕа кыылларын чөллөрүгэр түһэрии кииннэрэ тэриллиэхтээхтэр гынан баран, үбүлээһин боппуруоһа быһаарылла илик. Федеральнай бүддьүөттэн үбүлэниэхтээх.
– Күһүҥҥү тайах булда спортивнай дэнэр, ол эбэтэр ыттаах атынан сылдьан бултуохтааххын. Онон сир тоҥон, хаар түһэн, халлаан тымныйан, кыстыкка киириигэ тохтуугун. Оттон бултаныллар болдьоҕо аһара уһун, инньэ тохсунньу 10-гар диэри. Алтынньы 15 күнүнэн түмүктүүр тоҕо табыллыбатый?
– Сыралаах булт буоларын билэбин. Эппитим курдук, Булт быраабылатыгар быйыл саҥа уларытыылар эрэдээксийэлэнэн ылыллалларын күүтэбит. Онно биһиги тайах булдун болдьоҕун кылгатар туһунан, кустааһын болдьоҕор курдук, эмиэ этиибитин киллэрэн турабыт.
– Саха сиригэр олорорбут быһыытынан, тайах лиссиэнсийэтигэр тигистэхпинэ, атын улууска тиийэн тайахтыырым тоҕо көҥүллэммэтий?
–Хас биирдии бултаныллар сир кыраныыссалаах.Ол аайы төһө кыыл баарын туспа ааҕаллар. Мониторинг ыытыллыбытынан көрөн квота быһыллар буолан, чопчу ол сиргэ эрэ сыһыаннаах.
– Үс сыллааҕыта Саха сирин бөрөһүттэрин бастакы сэминээрин кэмигэр 10-тан тахса булчукка бөрөһүт киниискэтин биэрбиккит. Сыл аайы онтубутун, бөрө бултаан туттарбыт квитанциябытын көрдөрөн, уһаттарабыт. Биһиги дойдубутугар сорох кыһын адьырҕа таарыйбат. Өскөтүн, быйыл бөрө өлөрбөтөхпүнэ, аны сайын бөрөлүүрүм көҥүллэммэт буолан тахсар. Маны хайдах быһаараҕыт?
– Биһиги биэдэмэстибэбит аннынан үлэлиир Биология ресурсаларын дириэксийэтин эппиэтинэстээх управлениетыгар анал бэрээдэк баар. Исписэлиистэрбитигэр эн бөрөһүт дастабырыанньатыгар сыһыаннаах көрдөһүүгүн тириэрдиэм, балаһыанньаларын саҥалыы көрүнэллэригэр этиэм.
– Бөрө сыл устата төһө хоромньуну таһаарарый? Саамай көдьүүстээх көрүҥ – бөртөлүөтүнэн сылдьан бултааһын этэ…
– Бөрө хоромньута олус улахан. Ардай аһыылаахтар ааспыт сылга 4 700-чэ дьиэ табатын, 290 сылгыны, 43 ынах сүөһүнү сэймэктээтилэр. Онон тыа хаһаайыстыбатыгар 200-чэ мөл. солкуобайдаах хоромньу таҕыста. Ону таһынан айылҕа кыылын төһөнү садаҕалыыра ханнык даҕаны ахсааҥҥа кыайтарбат. Онон бу адьырҕаны уодьуганныырга күүстээх үлэ барыах кэриҥнээх.
–Эһэ ахсаанын сүрүннээһин болдьоҕо 1 ыйга диэри уһатылынна. Мантан өссө уһун оҥоруохха баар этэ. Үүтээммэр кэлбит эһэни ытан кэбистэхпинэ, ыстарааптаммат гына хайдах дьаһанабын?
– Тыатааҕы суоһуур кыһалҕата кэлиҥҥи кэмҥэ саас-сайын аайы сытыытык турар. Кэтээн көрүүнэн, эһэ ахсаана элбээн иһэр. Ахсаанын сүрүннүүр булчуттар аҕыйахтар. Сүрүннүүргэ 1 ый бэриллэр. Ол кэмҥэ кыайан бултаабатах буоллаххытына, иккистээн сайабылыанньа киирдэҕинэ уһатабыт. Оттон куттал суоһаан, холобур, үүтээҥҥэр кэллэҕинэ эбэтэр иһирдьэ киирэн айбардыы сылдьар буоллаҕына, күһэллэн ыттахха бэйэни көмүскэнии курдук көрүллэр. Оннук түбэлтэҕэ дону өйдөөн, өйөөн, суһаллык көҥүл биэрэбит.
– Тыатааҕы дьиэ сүөһүтүгэр уонна айылҕа кыылыгар хоромньута олус улахан. Учуонайдар ааҕалларынан, биир эһэ сайын устата ортотунан 37-40 табаны, тайаҕы тутан сиир. Күһүн саата-сэбэ суох сылдьар сир асчыттарыгар даҕаны куттала улаатан иһэр. Тоҕо квотаны элбэтэн, ахсаанын сүрүннүүр гына бултатар сатамматый?
– Биһиги эһэни бултааһын квотатын элбэтэ олоробут. Холобур, бу сезоҥҥа 3 тыһыынча көрүллүбүтүттэн аҥаарын эрэ ыллылар. Хааччахтаабаппыт. Бултаныллыбыта букатын аҕыйах: статистика көрдөрөрүнэн, 300-400 эрэ. Ону таһынан дьон олоҕор суоһаатаҕына (бултаммытын кэнниттэн эмиэ), быһаарыы таһааран, лиссиэнсийэни босхо биэрэбит.
– Лиссиэнсийэ сыанатын чэпчэттэххэ, ылыахтар этэ.
– Федеральнай таһымҥа эһэ хомуурун (төлөбүрүн) түһэрэргэ кэпсэтии ыытыллар. Ол оннугар федераллар тайах лиссиэнсийэтин ыаратарга этиилээхтэр. Сыыйа ылыналлар ини диэн күүтэбит.
– Саас-сайын мэнээктиир кэмигэр лиссиэнсийэ биэрэргит буоллар, дьэ “сүрүннэниэ” этэ буоллаҕа. Күһүн аанньа булларбат.
– Эһэни бултуур болдьох уһун. Атырдьах ыйын 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри. Сааскы булдугар эмиэ бииргэ бэриллэр: муус устар 1 күнүттэн бэс ыйын 10-гар диэри. Бултаһар дьон эһэ көҥүлүн ыйыталаһан ылыаххытын сөп.
– Кэбээйигэ биир киһи сылгыларын тардан сиэбит икки оҕолоох эһэни туһаҕынан бултаабытын иһин сууттанан эрэр дииллэр. Оҕолорун кытта ылара сөп, сии үөрэммит кыыллар улааттахтарына, дьиэ сүөһүтүгэр син биир кутталлаахтар. Тоҕо көмүскэспэккит?
– Кэбээйиттэн оннук иһитиннэрии киирбитин өйдөөбөппүн. Арай, Абыйга инцидент тахса сылдьыбыта. Биир сиргэ элбэх эһэни бултаабыттар этэ. Үҥсүү киирэн, сокуоннайа суох бултааһын түбэлтэтигэр силиэстийэлиир уорганнар үлэлии сылдьаллар.
– Тепловизор сыалы туһанан бултуур көҥүллэнэр дуо?
– Быраабыла быһыытынан, 2023 с. тепловизорынан, түүн көрөр тэрилинэн бултааһыҥҥа хааччах уһуллубута. Ол даҕаны буоллар, хас биирдии булчут бултааһын култууратын тутуһуохтаах. “Лиссиэнсийэбин сабан баран, бүтэбин” диэн толкуйдаах буолуохтаах. Өссө төгүл хатылыыбын: стереотип уларыйдаҕына, барыта орун-оннугар түһүө.
– Электроманогу туһаныы иһин туох миэрэ көрүллэрий?
– Электроманогу туһаныы бобуллан турар. Санкцията улахан. Ол курдук, билиэтиҥ былдьанар уонна бултуур быраабыҥ 1 сылтан 2 сылга диэри быһыллар.
Түмүккэ ытаһалыы таарыйа экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Додохов санаатын билиһиннэрэбин. “Түүн хараҥаҕа көрөр, тыктарар тэриллэри туһаныы сокуонунан бобуллубат. Оттон тиэхиньикэнэн сылдьан туһанар буоллахха, кэһиинэн ааҕыллар. Биһиги ити тэриллэри туттары барытын утарабыт. Хараҥаҕа кыыл өрүһүлтэтэ суох буолар, чэпчэкитик бултаныллар. Билиҥҥи үйэҕэ вездеходтаах, ыраахха тэбэр саалаах, тепловизордаах булчут тугу даҕаны тулуппат. Ол иһин булчуттар ортолоругар ыйытык ыыта сылдьабыт. Дьиҥнээх булчуттар өбүгэ үгэһинэн күһүн ыттаах уонна атынан сылдьан бултуулларын ордороллор. Мантан сиэттэрэн, сокуоҥҥа (быраабылаҕа) уларытыы киллэрэргэ үлэлэһэбит. Билигин тайах булдун болдьоҕо тохсунньу 10 күнүгэр диэри буолан, Саҥа дьыллааҕы өрөбүл күннэргэ тэрээһиннээх, сэптээх дьон тыаҕа тахсаллар. Ити кэмҥэ тымныыга тайах толооҥҥо, аһаҕас сиргэ аһыыр. Биһиги тайаҕы бултааһын болдьоҕо ахсынньыга түмүктэнэрин туруорсабыт”, – диэтэ Николай Васильевич.
Василий Никифоров