Дойдум дьоно барахсаттар

АТЛАСОВА Акулина Михайловна, 1913 с. төрүөх, Томторго олорон кэпсээбитэ.

— Мин сүрдээх дьадаҥы ыалга төрөөбүтүм. Аҕам Ньукулай оҕонньор-Н.О. Кривошапкин үлэһитэ Атласов Михаил Федорович диэн этэ. Киниттэн 16 оҕо төрөөбүтэ. Ийэм Кондаков Дьаакып диэн киһи кыыһа этэ. Элбэх оҕолоох дьоҥҥо Ньукулай оҕонньор дьиҥнээх үчүгэйдик көмөлөспүтэ. Дьону олох баттаабат, улууһу барытын ииппитэ. Аҕам киниэхэ сылгыһыт. Ийэм мин сэттэ саастаахпар сэбиэскэй былаас кэлиэн иннинэ өлбүтэ. Ийэм түөрт саастаахпар атаҕынан хаампат босхоҥ буолта, мин киниэхэ табах уматааччы этим. Ийэбит ыараханнык ыалдьан өлбүтүгэр бары улаханнык аймаммыппыт. Бастаан уҥуох рага буолта, онтон кэнники аны аһаабат буолбута.

Биһиги оччолорго Быйыттаахха олорорбут. Сыыйа сэбиэскэй былаас тэриллэн барбыта. Кыра-кыра быстах сэриилэр буолалларын өйдүүбүн. Ийэбит өлөрүгэр биһиги сэттэ оҕо тулаайах хаалбыппыт. Оччолорго ытаһарбыт-соҥоһорбут, аччыктыырбыт туох кэмнээх буолуой?! Дэлэҕэ да уҥуоҕу иккитэ буһаран мииннээн иһиэхпит дуо? Бастаан арыый астааҕын, онтон сытытан, амтаннаан баран буһарарбыт. Улаханнык сытыйбатах буоллаҕына, ол арыытын күөмэйбитин үрэр баҕайыны сиирбит. Хонукпутугар сэттэ киһи биир ынах тыҥатын сиэн хонорбут. Онтубутун ол уҥуохпут арыытыгар уган сиирбит. Сүрдээх эрэйдээхтик олорбуппут.

Сэрии кэнниттэн арыый аҕай олоххо олордубут. Сэрии кэмигэр бары да уҥуохтаах эрэ тириибит хаалбыта. Хотугу оройуоттар бары да эрэй бөҕөнү көрбүппүт. Биһиги дьоммут сэрии бүтэрин кытта алдьаммыт, эстибит сирдэри оҥорууга үлэлии баран көмөлүспүттэрэ.

Мин оҕонньорбун Дьөгүөрү кытта Төрүккэ 18 саастаахпар билсибитим. Ити 1931 сыллааахха. Кини оччолорго туох да кимнээҕэр да харайар: табах, чэй, таҥас бэрсэр. Ол оннугар мин кини ииһин иистэнэбин. Ырбаахытын эҥин.

Оччолорго уол элбэх. Ити кэмҥэ үөрэммитэ эмиэ буоллубут. Онно уолаттар миэхэ быыкаа сурук ыыталлар. Ыйыталлар. Ону мин сөбүлээбэппин. Оннук толкуйум суох. Бэйэм бэйэбэр сылдьыахпын баҕарабын диэн хоруйдуубун.

Учууталым Антипин диэн аҥаар илиитэ, аҥаар хараҕа суох киһи, аны комсомолга киир диэн хаайда. Саҥа дьылга диэри кырдьаҕас дьону кытта үөрэнэн, буукубаны бүтэрдим. Бэйэм буоппустаах буоллум. Буукубаны баран бүтэрдэхпит аайы, ону мин ылынан иһэрбиттэн учууталым наһаа үөрэр. Аны ол кэргэн тахсаары сылдьар киһибин сыл аҥаарыттан ыла үөрэнэргэ, учууталым миигин сыһыаран кэбистэ. Атын уолаттары,  сөбүлүүр киһилээх буолан, бөрө курдук көрөбүн. Хайдах атыҥҥа дьалбааран хаалыахпыный? Былыргы кыыс ойох барыам диириҥ да олус наһаа ыарахан. Ол билиҥҥи кыргыттар эр киһини бэйэлэрэ миинэ сылдьаллар дии…

Ити иннинэ уолум дьоно икки сылы быһа миигин хаайбыттара. Эн барыга бары дьоҕурдааххын, иистэнэҕин, үлэһиккин, сэбэрэҕинэн да үчүгэйгин эҥин диэн. Онон биһиги уолбут кэргэн ылар буоллаҕына биһиэхэ кэлээр. Өһүргэнимэ дииллэр, ааттаһаллар эдьиийэ, ийэтэ. Киһим буоллаҕына – булчут, ити кэннэ туохха барытыгар биригэдьиир. Түүлээххэ, окко, саһааҥҥа. Аны болуоту уһааран илдьэллэр күһүн Төрүккэ, онно эмиэ биригэдьиир.

Оҕонньорум өлбүтэ билигин 43 сыл буолла. Ити Полина (Егоровна Кондакова. — Ред.) ис иһигэр хаалбыт оҕо. Кэргэним өлбүтүн кэннэ суохтаан бөҕө. Кини барытын бэйэтэ оҥоро сылдьара. Миэхэ чэй да куттан иһэрим ыарахан курдуга. Кини ийэтэ ыарыһах этэ, ол иһин дьиэ иһигэр аҕабыт – кини, ийэбит – кини. Барытын астаан, оҥорон сүрдээх этэ. Кинитэ суох олус тулаайахсыйбыппыт. Мин бэйэм да төрүккүттэн тулаайах улааппыт буолан.

…Сэрии буолбутун туһунан биһиги оттуу сылдьан истибиппит. Ол сайын буруо да буруо этэ. Күн олох көстүбэт, от төрүт хаппат накааһа. Аны сэбиэскэй саллааттар ол куораты ылбыттар, бу куораты ылбыттар үһү диэн сурах кэлэр, бирээмэ бэйэбит сэриигэ сылдьар курдукпут. Боломуочунайдар субу-субу кэлэн сэрии хаамыытын иһитиннэрэллэр. Биһиги колхозка оттуубут, Күөл диэн сиргэ анал биригээдэҕэ.

Мин бастайааннай үлэм диэн — саас саһаан хайытабын. Онно күүстээх-уохтаах дьахтар өттө, дайааркалаабат өттүбүт үлэлиибит. Бары окко-маска үөрэхтээх дьахталлар. Оҕонньоттору кытары ол сылдьан, сүгэнэн тоҥ ымыйаҕы хостоон уоран сиибит. Оччолорго туох ас кэлиэй, сэрии алдьархайын кэмигэр.

КОНДАКОВА Агафья Гаврильевна, 1934 с.т., Төрүккэ от ыйын 6 күнүгэр 1999 с. кэпсээбитэ.

— Ити Марта Кривошапкина ийэтэ Орто Алыыга олордохторуна эрдэ өлбүтэ. Оҕолор тулаайах хаалбыттара, Мартаны детдомҥа ыыталлар. Роман Кондаков диэн оҕонньор Дораны бэйэтигэр ылан хаалар. Марта — атын киһи, нуучча оҕото буоллаҕа.

*  *  *

Мин оскуолаҕа киириэм быдан иннинэ, сэрии сылларыгар, 1942-43 сс. быһыылааҕа, «Кубалаах» диэн Тарынтан 1 көстөөх сиргэ олордохпутуна, күрүөйэх элбэх этэ. Кинилэр умаһахтан үүтү уораллара. Колхоз ньирэйин эмиэ уоран сиэбиттэрэ.

Биирдэ Находкин Егор Федорович уонна Неустроев Иван Иванович биир күрүөйэҕи тутан аҕалбыттара. Тыынан баран. Күрүөйэҕи туттубут, ону хайыыбыт диэн «Сайылыкка» олорор байыастартан ыйыппыттарын «ытаҥ кэбиһиҥ» диэбиттэр. Ол сордоох бааһырбыт этэ тутулларыгар. Дьоммут ол түүн киһилэрин таһырдьа кэлгийэн хоннордулар. Сордоох кэргиллиэн иннинэ айаҕын ыйа-ыйа табах көрдүүр быһыылаах. Эмээхситтэр Дэбдэ Саабыс уонна Находкина Маайа ас бэрсэллэр, иэдьэҕэй уонна лэппиэскэ сыыһа.

Оччолорго «Сайылыкка» байыастарга завхозтуур Хабиев Славка чэй, табах, бурдук аҕалан бэрсэрэ. Биһиэхэ хантан уонна бурдук кэлиэй. Сарсыарда бу киһилэрин хаайыахтарын оннугар, икки мастаах болуот оҥорон баран, ууга анньан кэбистилэр.  Ол киһи эрэйдээх оннук уста тураахтаабыта…

*  *  *

Манна «Малтаан» диэн сиргэ геологтары кытта бэрт саарбах дьон үлэлииллэрэ. Көҥүл сылдьар хаайыылаахтар быһыылаах. «Нуучча дьиэтэ» диэн сиргэ Неустроев Дмитрийдээҕи ааннарын астаран, үс киһи таһырдьа ыҥыран таһаарбыттар. Онно тардыалаһыы буолбут. Оҕонньор күүстээх баҕайы киһи этэ, кыайтарбатах. Биир киһини  быһаҕынан бааһырдыбыт. Ол кэмҥэ орто уол сааны ылан ыппыт, онно куоппуттар. Кэргэнэ кыра кыыһын Дуняны эмтэрэ олороро үһү.

Сергей ЕГОРОВ

 

 

Читайте дальше