«Хорриот» компонент бэтэринээрийэ эйгэтин федеральнай судаарыстыбаннай иһитиннэрэр тиһигэр дьиэ кыылын-сүөлүн наардааһын, учуоттааһын, ону тэҥэ ыытыллыбыт сэрэтэр, диагностыыр (лаборатория чинчийиилэриттэн ураты), эмтиир уо.д.а. дьаһаллар, хааччахтыыр дьаһалы (харантыыны) олохтуур уонна көтүрэр тустарынан иһитиннэриилэри түмэн биэрэр аналлаах. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ынах сүөһү, сылгы, таба кыстыкка киирээттэрин бу сүнньүнэн үлэ күүһүрдүлүннэ.
Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ маркировкалааһын үлэтин бүттүүн ынах сүөһүгэ итиэннэ тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар сылгыларыгар быйыл ахсынньы 1 күнүгэр диэри, кэтэх сылгыга 2025 сыл кулун тутар 1 күнүгэр диэри, дьиэ табатын 50 бырыһыанын бу дьыл ахсынньы 20 күнүгэр, хаалбыт аҥаарын эһиил балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри түмүктүүргэ соруктанар. Маныаха муниципальнай оройуоннар уонна куораттардааҕы уокуруктар дьаһалталара тыа хаһаайыстыбатын кыылын-сүөлүн маркировкалааһын дьаһалларыгар кыттан, чуолаан, сылгы уонна таба иитэр хаһаайыстыбалар сылгыларын, табаларын хомуйалларыгар уматыгынан, тиэхиньикэнэн көмөлөһөллөрө эрэйиллэр.
Бу дьыл сэтинньи 5 күнүнээҕи туругунан, СӨ Бэтэринээрийэтин салалтата хомуйбут сыыппараларыгар сигэннэххэ, 174 828 ынах сүөһү, ол аата 90,99 бырыһыана «Хорриот» ситимҥэ киллэриллибит. Бэтэринээрдэр ааҕалларынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн быйыл от ыйын 1 күнүгэр 192 146 ынах сүөһү баар эбит. Итинтэн таһааран бырыһыаннаабыттар. Оттон Сахастат дааннайа уратылаһар: быйыл алтынньы 1 күнүгэр 205 667 ынах сүөһү баарыттан таһаардахха – 85,01 бырыһыана федеральнай тиһиккэ холбоммут.
Улуустары тэҥнээн көрдөххө, аһара толорбуттар кытта бааллар. Өймөкөөн 154,60 (Сахастатынан – 62,03), Мииринэй 132,21 (213,73), Үөһээ Халыма 177,70 (88,21) бырыһыаннаахтар. Хотугу улуустарга ньирэй төрүөҕэ хойутурууттан маннык улахан арыттаһыы тахсар буоллаҕына, Мииринэйгэ тастан сүөһү атыыласпыт буолуохтарын сөп. Ол курдук, алмаастаах түбэҕэ бу дьыл от ыйын 1 күнүгэр 742 (Бэтэринээрийэ дааннайынан), алтынньы 1 күнүгэр 459 (Сахастатынан) сүөһүлээх буоллахтарына, сэтинньи 5-гэр диэри 981 ынах сүөһүнү маркировкалаабыттарын отчуоттаабыттар.
Ити кэмҥэ Булуҥ улууһугар (манна Бороҕон нэһилиэгэр Намыыга эрэ ынах сүөһүнү иитэллэр) 19 (11) сүөһүлээхтэрин бэлиэтии иликтэр. Аллайыахаҕа 10 сүөһүттэн аҥаарыгар, Аллараа Халымаҕа 9-ка барытыгар оҥорбуттар. Элбэх сүөһүлээх улуустарга Уус Алдан бастаан иһэр: 101,58 (97,38) бырыһыаннаах. Мэҥэ Хаҥалас 92,55 (88,83), Чурапчы 90,78 (85,34), Ньурба 98,96 (93,99), Таатта 96,31 (86,20), Сунтаар 77,21 (69,01), Хаҥалас 89,14 (83,88) бырыһыаннарын маркировкалаатылар.
Билиҥҥи туругунан сылгыны уонна табаны бэлиэтээһин өрөспүүбүлүкэҕэ олус бытааннык баран иһэр. Үөһэ таарыйан аһарбытым курдук, министиэристибэ ыйыыта баарын үрдүнэн улуустар дьаһалталара бу дьыалаҕа олус көһүүннүк сыһыаннаһаллара, суолта биэрбэттэрэ көстөр. Бэҕэһээ, сэтинньи 6 күнүгэр, тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев ВКС эрэсииминэн ыыппыт мунньаҕар Нам улууһуттан эрэ баһылыгы солбуйааччы кытынна.
Көрдөрүү даҕаны ол сиэринэн. Бу кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн «Хорриот» ситимҥэ сылгы баай 8,32 (Сахастатынан – 7,15) бырыһыана киллэрилиннэ, ол эбэтэр 17 553 төбө. Бэтэринээрийэ ааҕарынан 210 981, Сахастат дааннайынан 245 525 сылгы баарыттан таһаардахха, толоруу бырыһыана эмиэ арыттаһар. Сыччах Нерюнгри оройуонугар эрэ 20 сылгылаахтарын барытын хаппыттар. Элбэх сылгылаахтартан Амма улууһа 19,56, Ньурба улууһа 11,02 бырыһыаҥҥа тириэртилэр. Атын улахаттар бары 1 – 9 бырыһыан таһымыгар сылдьаллар. Манна сыһыаран суруйдахха, идэһэҕэ туттуллар сүөһү-сылгы эмиэ маркировкалааһыҥҥа хабыллар.
Дьиэ табатын 5,67 (5,32) эрэ бырыһыана бэлиэтэннэ. Маннык үлэни, биллэн турар, хараал (табаны ааҕыы) кэмигэр ыытарга табыгастаах. Үгүс сиргэ күһүҥҥү хараалы саҥардыы саҕалаатылар эрэ. Билиҥҥи туругунан, Уус Маайа улууһа эрэ 183 табатын барытын маркировкалаабыт (100%). Үөһээ Дьааҥы 3 052 (2 905) табатыттан 2 558-ын бэлиэтээн, 83,81 (88,06) бырыһыаннаах. Барыларыттан элбэх табалаах Усуйаана (бэтэринээрийэнэн – 25 384, Сахастатынан – 32 267) 500 табаны учуоттаан, 1,97 (1,55) эрэ бырыһыанын бэлиэтээбит. Булуҥҥа, Эбээн Бытантайга, Муомаҕа, Өймөкөөҥҥө 1 бырыһыаҥҥа тириэрдэ иликтэр. Кэбээйигэ күһүҥҥү хараал саҕаламмыта ыраатта эрээри, “0” турар. Онон дьиҥ сыыппараны миэстэттэн, эмиэ оттооһун хаамыытын сводкатыгар курдук, бытааннык тиксэрэллэрэ сэрэйиллэр.
Саха сиригэр дьиэ кыылын-сүөлүн «Хорриот» ситимҥэ киллэриигэ боломуочуйалаах 452 бэтэринээрийэ исписэлииһэ үлэлии сылдьар. Бу дьыалаҕа сыһыаннаах салайааччылар этэллэринэн, сүөһүлээх, сылгылаах, табалаах хаһаайын эбэтэр хаһаайыстыба микрочип эбэтэр электроннай бирка харчытын бэйэтэ уйунар уонна хайатын туруортарарын талар. Маркировкалатарга күһэйиллиэ, модьуйуллуо суохтаах. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр кэтэх хаһаайыстыбалаах ыаллар кытта ынахтарыгар субсидия (көмө үп) ылар буоланнар, улгумнук маркировкалаталлар, оттон биэлэригэр ылбат буоланнар – көһүүннэр.
Ааспыттан санатыһар буоллахха, Саха сиригэр дьиэ кыылын-сүөлүн маркировкалааһын 2020 сылтан ыытыллар. Ити сыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 30 мөл. солкуобай көрүллүбүтүгэр Бэтэринээрийэ салалтата 4 аукцион түмүгүнэн 21,7 мөлүйүөнүгэр табаары атыылаһыыга уонна өҥөнү оҥорууга судаарыстыба хантараагын түһэрсибитэ. Нөҥүө сылыгар маркировка тэрилин атыылаһыыга үп көрүллүбэтэҕэ. Онтон 2022 сылга 20 мөл. солкуобай тыырыллыбыта. Ааспыт 2023 сылга саҥа төрүөҕү маркировкалааһыҥҥа 6,1 мөл. солкуобай көрүллэн, ынах сүөһүгэ 70 790, сылгыга 23 210, дьиэ табатыгар 17 615 устуука тэрил атыылаһыллыбыта. Ол иннинэ икки сыл үп бэриллибитигэр ынах сүөһүнү тэҥэ хаһаайыннаах ыттары эмиэ маркировкалаабыттара (2020 с. – 172 064 ынах сүөһү чиптэммитэ, биркаламмыта, 49 903 ыт чиптэммитэ; 2022 с. – 78 494 ынах сүөһү чиптэммитэ, биркаламмыта, 30 000 ыт чиптэммитэ).
Василий Никифоров
Хаартыскаларга: Үөһээ Халыма Утайатыгар күһүҥҥү хараал кэмигэр табаҕа электроннай бирка туруораллар