Босхо гектардарыгар Саха сирин олохтоохторо, сүрүннээн, дьиэ тутталлар уонна кэтэх хаһаайыстыба тэринэллэр

“Уһук Илиҥҥи гектар” бырагыраама 2016 сылтан саҕаламмыта уонна 2035 сылга диэри үлэлиэхтээх. Бу уһун болдьохтоох бырагыраама биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр хайдах тэтимнээхтик киллэриллэн иһэрин туһунан СӨ Баай-дуол уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министиэристибэтин сир бэлиитикэтигэр департаменын сүрүн исписэлииһин э.т. Ираида Чемпиналыын кэпсэттибит.

– Бырагыраама саҕаланыаҕыттан бу күҥҥэ диэри барыта  41 528 сайабылыанньа киирдэ, 12 032 босхо туһаныы дуогабара түһэрсилиннэ, – диир Ираида Ильинична. – Бас билиигэ 2 449 учаастак, түүлэһиигэ 356 учаастак  бэрилиннилэр, 4 982 дуогабар көтүрүлүннэ. Ааспыт толору 8 сыл түмүк сыыппараларыттан көрдөххө, дьон босхо гектары үксүн кэтэх дьиэ туттаары ылар. Ол курдук, бырагыраама бу хайысхатыгар 3 199 учаастак бэрилиннэ. Кэтэх хаһаайыстыба тэриниэхтэрин баҕалаахтар 1 899 учаастагы ыллылар. Үһүс миэстэҕэ бултуурга уонна балыктыырга анаан ылыллыбыт сир иһэр (837 учаастак). Ону тэҥэ 257 учаастагы туризмынан уонна 239 учаастагы тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар сыаллаах ыллылар.

— Тустаах федеральнай сокуоҥҥа кэнники туох уларытыы киирдэ?

– Босхо ылбыт гектаргын 5 сыл иһигэр баһылыахтааххын. Маҥнай көннөрү туһаныыга ылаҕын. Онтон 2 сыл иһигэр гектар сири туһаныы көҥүллэнэр көрүҥүн талыахтааххын. Холобур, кэтэх олорор дьиэ туттары талбыт буоллаххына, дьиэ туттубут эбэтэр 30 тыһ. солкуобайтан итэҕэһэ суох суумаҕа туох эмит тутууну ыыппыт буолуохтааххын. Салгыы бас билиигэ эбэтэр түүлэһиигэ сайабылыанньа биэрэҕин, ону боломуочуйалаах уорган, холобур, нэһилиэк дьаһалтатыгар үлэлиир сир үлэһитэ тиийэн көрөр. Сиргин талбыт сыалгынан туhамматах буоллаххына, дуогабары тохтотор. Ол иһин гектар сиргин баһылыыргар булгуччу талбыт сыалгынан туhаныахтааххын.

Сокуоҥҥа кэнники маннык уларытыы киирбитэ. Холобур, босхо туһаныыга түһэрсибит дуогабардаах сиргин тиийэн көрбүтүҥ, бадараан эбэтэр хайдах даҕаны кыайан туhаныллыбат туруктаах буоллаҕына, ол учаастаккыттан биирдэ эрэ аккаастаныаххын сөп. Ол кэнниттэн атын сири талаҕын.

– Босхо гектары иккиһин ылыахха син дуо?

– Бастакы сиргин ылан, биэс сыл иһигэр барытын сокуон иһинэн баһылаабыт, болдьоҕор докумуонун оҥорсубут буоллаххына, бас билиигэр эбэтэр түүлэһиигэ бэриллэр. Ол кэнниттэн биирдэ иккистээн гектар ылыаххын сөп (бу туһунан сокуоҥҥа эбии киллэриллэн, олоххо 2021 с. атырдьах ыйыттан үлэлиир), утуу-субуу тута ыларыҥ көҥүллэммэт.  Биэс сылы күүппэккэ, түргэнник ылыаххын баҕардаххына, туттубут дьиэҕин учуокка туруоран, кадаастыр нүөмэрдэтэҕин (Росреестр) эбэтэр ипэтиэкэнэн олорор дьиэ туттарга кирэдьиит ылбыт буолуохтааххын. Оччоҕо бас билиигэр эбэтэр түүлэһиигэ ылаҕын.

Дьон маннык түгэни өйдүөх тустаахтар: 5 сыл иһигэр дьиэ, балаҕан туттан баран, сирдэрин бас билиигэ эбэтэр түүлэһиигэ ылалларын умнан эбэтэр куоттаран кэбиспит буоллахтарына, 5 сылынан переоформление оҥоһуллубатах сирдэрэ боломуочуйалаах  уоргаҥҥа көстөр. Оччоҕо “бу киһи тугу даҕаны гымматах” диэн, дуогабары бэйэлэрэ көтүрэн кэбиһэллэр. Бас билиигэ эбэтэр түүлэһиигэ сайабылыанньаны 4 сыл 6 ый буолан баран биэриэххэ сөп.

 Дьон чугас эргин сири, сүрүннээн, ханан ылалларый?

– Сүрүннээн, Уһук Илиҥҥи гектар сирин киин куорат, Нам, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас улуустарынан ыла сатыыллар. Дьокуускай чэрчитигэр Бүлүүлүүр айан суолун 34-с килэмиэтириттэн саҕалаан бэриллэр. Покровскайдыыр айан суолугар Табаҕа мырааныттан, Намныыр суолга эмиэ мыраан үрдүттэн саҕаланаллар. Оттон Маҥан, Намсыыр тыраактарыгар суох. Туймаада хочотугар Табаҕа таһынан, Намныыр суол хайысхатынан Сатал, Тулагы диэки гектар сирэ суох, мырааҥҥа диэри элбэх оҕолоохторго, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар бэриллэр сирдэр. Ол курдук, Дьокуускай куорат тулата 20 км, Нерюнгри куорат тулата 10 км радиустаах сирдэринэн сабыллан сыталлар.

– Туох сирдэр бэриллибэттэрий?

– Хаартаҕа көрдөххө, Дьокуускай куорат турар сирэ, Табаҕа таһа, өрүс уҥуор Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Хаптаҕай сирэ эмиэ сиэккэнэн бүрүллүбүттэр, ол аата босхо гектарга бэриллибэттэр. Улуустар киин сэлиэнньэлэрин тулалара сокуонунан эмиэ сабыылаахтар, оттон нэһилиэктэр сирдэрэ сабыллыбаттар. Ураты харыстанар сирдэр, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар төрүт үгэстэрин тутуһан олорор сирдэрэ, хаһааска (резервэҕэ) баар, сир баайдаах сирдэр, уулар кытыылара, харыстанар ойуурдар эмиэ сабыылаах зонаҕа киирсэллэр.

– Ираида Ильинична, үлэҕитигэр харгыстары көрсөҕүт дуу?

– “Учуоттамматах кыһалҕалар” диэххэ сөп. Ирбэт тоҥу үөрэтэр-чинчийэр институт учуонайдара “бадараан, быллаар буолбут сири учуоттаабакка, Уһук Илиҥҥи гектар быһыытынан дьоҥҥо биэрэ олороллор, ону тоҕо боппотторуй” диэн айманаллара оруннаах. Хомойуох иһин, надальнийвосток.рф хаартата алдьанан эрэр сирдэри көрдөрбөт. Онон кэрэ айылҕалаах төгүрүк алааска балаҕан туттан сайылыам диэбит ыра санааҥ биирдэ күдэҥҥэ көтүөн сөп.

Риэлтордар Уһук Илиҥҥи гектарга былырыыҥҥыттан күүскэ ылсан  үлэлэһэ сылдьаллар. Бииринэн, сайабылыанньа киириитигэр көмөлөстүлэр, иккис өттүнэн нэһилиэктэр дьаһалталарын кытта кэпсэппэккэ, быһаарсыбакка эрэ дьоҥҥо түбэһиэх биэрэн кэбиһэллэрин исписэлиистэр этэллэр.  Холобур, газ, уот ситимнэрэ харыстанар зоналаахтар. Ол харыстанар зоналар надальнийвосток.рф хаартатыгар тута көстүбэттэр, чопчу хаарта уҥа өттүгэр баар галочканы баттаатахха биирдэ көстөллөр. Элбэх хайысхалаах киин (МФЦ) исписэлиистэрэ оннук арыйан көрөллөр, онон ыксаабат дьон Киин нөҥүө оҥортороллоро ордук. Риэлтордарга ыраах улуустарга, кытыы нэһилиэктэргэ олорор дьон тахсыахтарын сөп. Ол эрээри, сир тула сахсаан төһөнөн улаатар даҕаны, төлөбүрэ соччонон үрдээн иһэрэ чуолкай.

Саха эр дьоно тыаҕа, айылҕаҕа тахсан бултуулларын сөбүлүүллэр. Саха сирин ойуура бултуур сирдэргэ үллэриллэн турар. Ону бу надальнийвосток.рф хаарта эмиэ көрдөрбөт, СахаГИС хаартаҕа киирдэххэ эрэ көстөр. Бултуур сирдэр федеральнай суолталаах сирдэргэ киирэллэр, онон аһаҕас сытар сир буоллаҕына, бултуурга, үүтээн туттарга анаан сайабылыанньа биэриэххэ сөп.

 Ойуур пуондатыгар киирэр гектар сири ханнык биэдэмэстибэ көрөрүй, сүрүннүүрүй?

– Уһук Илиҥҥи гектар сүнньүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр киирэр ойуур пуондатын Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ көрөр. Ойуур пуондатыгар гектар ылар дьонтон сайабылыанньа хомуйар, дуогабардарын оҥорсор. Ол гынан баран, улуустар, нэһилиэктэр муниципальнай бас билэр сирдэригэр орооспот.

Ойуур сирэ хас даҕаны категорияҕа арахсар: туһаныллар (эксплуатационнай), хаһаас (резервнэй), харыстанар. Босхо гектар туһаныллар ойуурдарга суол кытыытынан, сынньанарга, туризмы сайыннарыыга, балыктыырга-бултуурга, кэтэх олорор дьиэни туттууга, кэтэх уонна бааһынай-фермер хаһаайыстыбаларын тэриниигэ, саад үүннэриигэ анаан бэриллэр. Быһыллыбыт 5 сыл иһигэр бу сиргин бас билиигэр ыллаххына, нэһилиэнньэлээх пуун категориятыгар киирэр. Ойуурдаах сиргэ дьиэ туттаары  гектар ылыахха сөп эрээри, ирбэт тоҥо сир кырсыттан олус чугас буолан, мууһа ирэн, сирэ түһэр, алдьанар, оҥхой үөскүүр түбэлтэлэрэ тахсаллар. Онон ойуур пуондатыгар кэтэх олорор дьиэни туттар буоллахха, сирин туругун үчүгэйдик чинчийэн баран ылар ордук.

Харыстаныллар ойуурга баар сир бас билиигэ, атыыга бэриллибэт. Резервнэй ойуур категорията түҥ тыаҕа баар, онно туох даҕаны көҥүллэммэт.

– Саха сиригэр, билиҥҥи туругунан, хас агломерация баарый?

– “Уһук Илиҥҥи гектар” бырагырааманан босхо гектары бэйэ-бэйэлэриттэн чугас 20-тэн тахса киһи ыллаҕына, агломерация буолар. Саха сиригэр билигин ити ирдэбилгэ сөп түбэһэр 55 агломерация баар диэн ааҕабыт. Итилэртэн 17-тэ уочаракка киирбитэ, 4 агломерацияҕа суол, уот инфраструктурата оҥоһулунна.

Василий Никифоров

Хаартыска Николай Аржаков архыыбыттан

Читайте дальше