“Бэтэринээрийэ департаменын уонна киниэхэ бас бэринэр тэрилтэлэр үлэлэрин хааччыйыы” кэлим дьаһаллары олоххо киллэриигэ быйыл 1 млрд 918 мөл. солкуобай көрүллүбүтүттэн сыл 9 ыйын түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 млрд 407,2 мөл. солкуобай (73,4 бырыһыана), бүддьүөтү таһынан источниктартан 119,1 мөл. солкуобай (63,5 бырыһыана) киирбиттэр. Отчуоттанар кэмҥэ сэллик, ынах сүөһү бүрүсүлүөһэ, сотуун, ииримтийии курдук дьиэ кыылыгар-сүөлүгэр кутталлаах ыарыылар суоһаабатылар.
Ол, биллэн турар, кэмигэр утумнаах, тэрээһиннээх үлэни ыыттахха эрэ ситиһиллэр. Бэтэринээрдэр тыа хаһаайыстыбатын кыылын-көтөрүн сыстыганнаах ыарыылара тарҕаналларын бохсор итиэннэ дьоҥҥо уонна кыылга-сүөлгэ тэҥҥэ дьайар ыарыылартан харыстыыр туһуттан сыл устата сэрэтэр быһыылары биэрэллэр, паразиттары “эмтииллэр”, ону тэҥэ былаан быһыытынан ыарыы төрдүн-төрүөтүн чинчийэллэр.
Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар 2023 сыл 9 ыйыгар сүөһү ыарыыта тарҕанарын утары дьаһаллары ыытыы былаана 91,2 бырыһыана эбэтэр 107-тэн 101 дьаһал толоруллубут. Саха сирэ сотуун, ииримтийии, лептоспироз уонна хотугу таба бүрүсүлүөһэ тарҕаныахтарын сөптөөх эрэгийиэнэ буолартан босхолоно илик. Ол эрээри, билиҥҥитэ быһыы-майгы бигэ.
Балаҕан ыйын бүтүүтүгэр 28 мөлтөх туруктаах пуун баара (ааспыт сыллааҕы туһааннаах кэм көрдөрүүтүттэн 9-нан аҕыйах), 19 пуунтан хааччахтыыр дьаһаллар (харантыын) уһулуннулар, ити пуун бүттүүн ахсаанын 37,8 бырыһыаныгар тэҥнэһэр (былырыыҥҥы туһааннаах кэмтэн 10 пуунунан элбэх).
Ыйыллар кэмҥэ хааччахтыыр дьаһаллар хотугу дьиэ табатын бүрүсүлүөһүгэр 10, ыт бүрүсүлүөһүгэр 3, биэ сальмонеллезтан кулуннааһыныгар уонна Африка чуматыгар (сибиинньэҕэ) 1-дии, сылгы лептоспироһугар, ынах сүөһү лейкоз, инфекционнай ринотрахеит, хааһырҕас (эмкар) ыарыыларыгар уонна хотугу дьиэ табатын ииримтийиитигэр 2-лии пууҥҥа уһулла иликтэр.
Ииримтийии курдук кутталлаах ыарыыны бохсуу көдьүүстээх уонна түмүктээх буоларын ситиһии табаны иитии салаатыгар үлэлиир хаһаайыстыбалар салайааччылара уонна олохтоох дьаһалталар баһылыктара кыахтарын түмэн, биир сүбэнэн үлэлииллэриттэн быһаччы тутулуктаах. Элбэх табалаах Усуйаана, Анаабыр уонна Булуҥ улуустарыгар ииримтийиини утары табаларга сэрэтэр быһыыны биэриини тэрийдилэр.
Сотуунтан сэрэтэр сүрүн дьаһал – сутуллуон сөптөөх тыа хаһаайыстыбатын кыылларыгар быһыыны биэрии. Отчуоттанар кэмҥэ 194,5 тыһ. дьиэ кыылыгар сотууну утары быһыы туруоруллан, сыллааҕы былаан 93,6 бырыһыана туолан иһэр. Ити иһиттэн 115 298 ынах сүөһүгэ (былаан туолуута – 98,9%), 25 475 сылгыга (86,4%), 48 952 дьиэ табатыгар (82,1%), 4 100 сибиинньэҕэ (100%) уонна 679 муостаах бытархай сүөһүгэ (62,2%) бэриллибит.
Бэтэринээрийэ сулууспата тыа хаһаайыстыбатын кыылын-сүөлүн ортотугар сэллик ыарыы тарҕанарын бохсор итиэннэ дьоҥҥо куттала суох чэгиэн ас-үөл оҥоһуллан тахсарын хааччыйар инниттэн тэрээһиннээх уонна кэтэх хаһаайыстыбаларга мониторинг ыытар. Ааспыт 9 ый устатыгар сэлликкэ чинчийиинэн 201 200 тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтэ хабыллыбыт. Анаалыстар түмүктэрэ ыарыы суоҕун көрдөрдүлэр.
Үөһэ ыйыллыбытын курдук, ынах сүөһүгэ хаан ыарыыта (лейкоз) 2 сиргэ бэлиэтэнэр. Иккиэн Уус Алдан улууһугар бааллар: Тулунаҕа уонна Кэптэнигэ. Лейкозка барыта 154 329 ынах сүөһү чинчийиллибит.
Бэтэринээрдэр бигэргэтэллэринэн, ыалдьыбыт ынах сүөһүнү, сылгыны, табаны, сибиинньэни, муостаах бытархай сүөһүнү, көтөрү, ыты, куосканы уонна килиэккэҕэ иитиллэр түүлээх кыылы эмтээһин 100-түү бырыһыан көдьүүстээх. Биэдэмистибэ аннынан үлэлиир тэрилтэлэр 9 ый түмүгүнэн судаарыстыба сорудаҕын барытын толорбуттар.
***
Отчуот хаһан баҕарар суххай буолар. Хас биирдии сыыппара кэтэҕэр дьон түбүгэ-садьыга, олоҕо-дьаһаҕа баара сэрэйиллэр эрэ. Ол иһин, арыый иҥэн-тоҥон суруйаары, Бэтэринээрийэ департаменын салайааччыта Петр Петровтан былырыын бигэргэммит СӨ бэтэринээрийэ сулууспатын сайыннарыы стратегиятыгар сыһыаннаах ыйытыыларга хоруйдууругар көрдөстүм.
Бастатан, Ил Дархан дьаһалынан бэтэринээрдэр хамнастара бу сылтан саҕалаан түһүмэхтэринэн үрдэтиллиэхтээх этэ. Петр Лукич быһааран этэринэн, бэтэринээрийэ тэрилтэлэригэр 2023 сыл 9 ыйыгар ыйдааҕы орто хамнас ааспыт сылтан 14 бырыһыанынан улаатан, 57 тыһ. солкуобайга тэҥнэспит. Ол иһигэр бэтэринээр-быраастар орто хамнастара 56 тыһ. солкуобай (15 %-нан үрдээбит), бэтэринээр-биэлсэрдэр хамнастара 12 бырыһыанынан улаатан, 49 тыһ. солкуобайга тиийбит.
– Каадыр бэлиитикэтигэр, мин көҕүлээһимминэн, Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университеты уонна олохтоох салайыныы уорганын кытта үс өрүттээх сөбүлэһии түһэрсэр буоллубут, – диир департамент салайааччыта. – Билиҥҥитэ Амма улууһуттан 2 уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан 16 нэһилиэктиин сөбүлэһиигэ илии баттастыбыт. Онно олоҕуран, университет үрдүк бэлэмнээх исписэлиистэри таһаарыахтаах. Биһиги устудьуоннар быраактыкаларын тэрийиэхтээхпит уонна үөрэхтэрин бүтэрдэхтэринэ, “подъемнайдарын” төлөөн туран, бэтэринээрийэ управлениеларыгар үлэлииллэрин хааччыйыахтаахпыт. Оттон үһүс өрүт, олохтоох салайыныы уоргана, эдэр исписэлиискэ олорор дьиэ биэриэхтээх уонна тыа сиригэр тохтоон олохсуйарыгар үлэ ыытыахтаах.
Ону тэҥэ оройуоҥҥа бас бэринэр куораттарга, нэһилиэктэргэ үлэлиир исписэлиистэр хомунаалынай өҥөҕө ороскуоттарын толуйар төлөбүр кээмэйин, бэрээдэгин уонна усулуобуйатын олохтуур нуорма-быраап аактатын барылын быйыл оҥордубут. Былааннаабыппыт курдук бардаҕына, кэлэр сылга бу хайысхаҕа үлэ түмүгүн туһунан кэпсэтэ олоруохпут диэн эрэнэбин.
– Бэтэринээрийэ тэрилтэлэрин матырыйаалынай-тэхиньиичэскэй базаларын бөҕөргөтүүгэ туох үлэ ыытыллан эрэрий?
– Стратегияны олоххо киллэрии сүнньүнэн бэтэринээрийэ тэрилтэлэригэр анаан УАЗ массыына базатыгар ВДУ-А2 диэн дезинфекциялыыр тэриллээх 22 анал массыынаны атыылаһарга үлэ ыыттыбыт. Саҥа көлөлөрү үүнэр сыл бастакы кыбаарталыгар күүтэбит. Бу үлэ биир сылынан муҥурдаммат, лизинг уһун болдьохтоох хантараага 2023 – 2028 сыллары хабар. СӨ бырабыыталыстыбатын 2023 сыл бэс ыйын 2 күнүнээҕи 445-с №-дээх дьаһалыгар олоҕуран, ити ыйыллар кэм устатыгар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 90 мөл. 300 тыһ. солкуобай көрүллүөхтээх. Ити сууматтан быйыл 23,8 мөл. солкуобайын туһаныахпыт.
– Петр Лукич, эһиги исписэлиистэргит ынахтары искусственнайдык сиэмэлээһиҥҥэ эмиэ үлэлииллэрин элбэх киһи билбэт буолуохтаах…
– Кырдьык, оннук буолуон сөп. Ил Дархан Айсиэн Николаев Ыйааҕынан ынахтары искусственнайдык сиэмэлээһин үлэтин тэхиньиичэскэй өттө 2020 сылтан бэтэринээрийэ сулууспатыгар бэриллибитэ. Онон сыл аайы “Сахаагроплем” СБТ-тин кытта искусственнай сиэмэлээһини тэрийиигэ бииргэ үлэлиир туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаһабыт. “Сахаагроплем” бэтэринээрийэ үлэһиттэрин искусственнай сиэмэлээһиҥҥэ туттуллар матырыйаалынан, убаҕас азотунан уонна тоҥоруллубут сиэмэнэн хааччыйар, исписэлиистэр идэлэрин үрдэтэр куурустары тэрийэн ыытар. Биһиги биэдэмистибэбит тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ уонна сиэмэлээччи тиэхиньиктэр искусственнай сиэмэлээһин тэхиньиичэскэй үлэтин толороллор. Быйыл отчуоттанар кэмҥэ 15 729 ынах, ол эбэтэр былааннаммыттан 68 бырыһыана, сиэмэлэннэ.
Василий Никифоров